بسم الله الرحمن الرحیم

نکاتی درباره وجود مبارک حضرت ابالفضل ع

نکاتی را در مورد حضرت ابوالفضل ع به مناسبت عرض کنیم:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّهَ  قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع‏ رَحِمَ اللَّهُ الْعَبَّاسَ یَعْنِی ابْنَ عَلِیٍّ فَلَقَدْ آثَرَ وَ أَبْلَى وَ فَدَى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّى قُطِعَتْ یَدَاهُ فَأَبْدَلَهُ‏ اللَّهُ‏ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَهِ فِی الْجَنَّهِ کَمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمَنْزِلَهً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ.[۱]

خداوند دو دستش را تبدیل به دو بال کرد، یعنی همان آنِ شهادت این مقام به ایشان داده شد و یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَهِ فِی الْجَنَّه ، یعنی وارد بهشت خلد شد،  کَمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمَنْزِلَهً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ.

در روز قیمات هیچ اشکالی ندارد که کسی در بهشت باشد و دوباره صحرای قیامت هم حضور پیدا کند.

یعنی این جنه خلد است، نه جنه برزخی که به این عنوان جنه نداریم.

آن قسمتی که مد نظر ما بود همین قسمت فَأَبْدَلَهُ‏ اللَّهُ‏ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَهِ فِی الْجَنَّهِ، است که یعنی همین الان دارای این دو بال است.

تعبیراتی که امام صادق ع درباره زیارت حضرت عباس ع دارند:

” َ یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَشْهَدُ لَکَ بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصْدِیقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِیحَهِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ وَ السِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ وَ الدَّلِیلِ الْعَالِمِ وَ الْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ وَ الْمَظْلُومِ الْمُهْتَضَمِ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ص أَفْضَلَ الْجَزَاءِ بِمَا صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ وَ أَعَنْتَ- فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ‏مَنْ جَهِلَ حَقَّکَ وَ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَتِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَاءِ الْفُرَاتِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قُتِلْتَ مَظْلُوماً وَ أَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ لَکُمْ مَا وَعَدَکُمْ جِئْتُکَ یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَافِداً إِلَیْکُمْ وَ قَلْبِی مُسَلِّمٌ لَکُمْ وَ أَنَا لَکُمْ تَابِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّهٌ- حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ‏ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُمْ إِنِّی بِکُمْ وَ بِإِیَابِکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِمَنْ خَالَفَکُمْ وَ قَتَلَکُمْ مِنَ الْکَافِرِینَ قَتَلَ اللَّهُ أُمَّهً قَتَلَتْکُمْ بِالْأَیْدِی وَ الْأَلْسُنِ- ثُمَّ ادْخُلْ وَ انْکَبَّ عَلَى الْقَبْرِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ- الْمُطِیعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ع السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ رِضْوَانُهُ وَ عَلَى رُوحِکَ وَ بَدَنِکِ أَشْهَدُ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّکَ مَضَیْتَ عَلَى مَا مَضَى عَلَیْهِ الْبَدْرِیُّونَ- الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْمُنَاصِحُونَ لَهُ فِی جِهَادِ أَعْدَائِهِ الْمُبَالِغُونَ فِی نُصْرَهِ أَوْلِیَائِهِ الذَّابُّونَ عَنْ أَحِبَّائِهِ فَجَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ- وَ أَکْثَرَ الْجَزَاءِ وَ أَوْفَرَ الْجَزَاءِ وَ أَوْفَى جَزَاءِ أَحَدٍ مِمَّنْ وَفَى بِبَیْعَتِهِ- وَ اسْتَجَابَ لَهُ دَعْوَتَهُ وَ أَطَاعَ وُلَاهَ أَمْرِه‏

فقه

مسئله شصت و پنجم

“الخامسه و الستّون: إذا وجب علیه قضاء السجده المنسیّه أو التشهّد المنسیّ ثمّ أبطل صلاته أو انکشف بطلانها سقط وجوبه، لأنّه إنّما یجب فی الصلاه الصحیحه، و أمّا لو أوجد ما یوجب سجود السهو ثمّ أبطل صلاته فالأحوط إتیانه و إن کان الأقوى سقوط وجوبه أیضاً، و کذا إذا انکشف بطلان صلاته، و على هذا فإذا صلّى ثمّ أعادها احتیاطاً وجوباً أو ندباً و علم بعد ذلک وجود سبب سجدتی السهو فی کلّ منهما یکفیه إتیانهما مرّه واحده، و کذا إذا کان علیه فائته مردّده بین صلاتین أو ثلاث مثلًا فاحتاط بإتیان صلاتین أو ثلاثه صلوات ثمّ علم تحقّق سبب السجود فی کلّ منها فإنّه یکفیه الإتیان به مرّه بقصد الفائته الواقعیه، و إن کان الأحوط التکرار[۲]“

برای مکلف قضای یک سجده یا یک تشهد فراموش شده، گردنش آمده است، سپس نمازش را باطل کرد. یعنی به عمد نمازش را باطل کرد و معصیت کرد. یا اینکه معلوم شد نمازش باطل بوده است مثلا وضو نداشته است و یا به جهت دیگر واجب شده است.

وجوب قضا ساقط می شود چرا که قضای تشهد و سجده در صلاه صحیحه واجب است، و وقتی نماز باطل است دیگر قضا ندارد.

اما وقتی کلام بیجایی گفت یا سلام بیجایی گفت و سجده سهو واجب شد، و بعد نمازش باطل شد، مرحوم سید می فرماید که احتیاط این است که سجده سهو را به جا بیاورد، اگر چه اقوی این است که وجوبش ساقط می شود.

اینجا یک اشکالی هست که سید اینگونه ابتدا احتیاط کرده است و بعد فرموده است أقوی.

علت این است که قضای تشهد و سجده، حالت مکملیت دارد. یعنی قضای سجده جزئی از نماز است، اما ظرفش بعد از نماز است و تعبداً ظرفش را بعد از نماز قرار دادند، در اینجا کسی حاشیه ای هم نداشت و مرحوم سید هم به ضرس قاطع فرمود.

اما اینجا می فرماید: فالأحوط إتیانه و إن کان الأقوى سقوط وجوبه أیضاً، چون ممکن است سجده سهو یک امر تعبدی باشد و اصلا به نماز هم ربطی نداشته باشد.

و در ادامه می فرماید: و على هذا فإذا صلّى ثمّ أعادها احتیاطاً وجوباً أو ندباً و علم بعد ذلک وجود سبب سجدتی السهو فی کلّ منهما یکفیه إتیانهما مرّه واحده.

علت این است که نماز اول که باطل شد، موضوع سجده سهو ندارد و وجوب سجده ندارد.

دو مبنا درباره جزئیت یا عدم جزئیت تشهد منسی

ملخص ما أفاده السید الماتن این است که قضای سجده یا تشهد منسی، چه به نحو جزئیت بگوییم و یا بگوییم عمل مستقلی است که جنبه نظارت دارد و تشریعش برای تدارک نقص است، جایش در نماز صحیحه است. چون می خواهد نقص را تکمیل کند و نقص، در نماز صحیحه معنی دارد، آن نمازی که باطل است دیگر نقصی برای آن معنی ندارد. یعنی چه بگوییم جزء است و چه بگوییم عبادت مستقله است و تشریع شده برای تدارک نقص، که تدارک نقص برای نماز صحیحه تصویر می شود، نه در نماز فاسد.

نظر استاد کاهانی

و المختار عندنا أنّ قضاء السجده جزء للصلاه.

آیا قضاء جزء است و ظرفش بعد نماز است یا اینکه عمل مستقلی است که برای تدارک آمده است که نظر ما این است که قضای سجده جزئی از نماز است، لکن ظرفش متأخر است.

هذا یستفاد من صحیح اسماعیل بن جابر: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِی رَجُلٍ نَسِیَ‏ أَنْ‏ یَسْجُدَ السَّجْدَهَ الثَّانِیَهَ حَتَّى قَامَ فَذَکَرَ وَ هُوَ قَائِمٌ أَنَّهُ لَمْ یَسْجُدْ قَالَ فَلْیَسْجُدْ مَا لَمْ یَرْکَعْ فَإِذَا رَکَعَ فَذَکَرَ بَعْدَ رُکُوعِهِ أَنَّهُ لَمْ یَسْجُدْ فَلْیَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ حَتَّى یُسَلِّمَ ثُمَّ یَسْجُدُهَا فَإِنَّهَا قَضَاء[۳]

ظاهر این است که جزء است و ظرفش بعد نماز است. یعنی به قرینه “یَسْجُدُهَا فَإِنَّهَا قَضَاء “، باید آن سجده صلاتی را بیاورد نه اینکه همینطور یک سجده ای را به جا بیاورد. یعنی امر باقی است و به عنوان یک جزء شرط متأخر باقی است و اگر نیاورد، نماز مشکل پیدا می کند.

اما درباره سجده سهو:

فالمشهور و إن کان وجوبه أیضا لنقصانه و لکن صحیحه ابی بصیر  یدل علی عدم الوجوب.

بعضی میگویند اگر کسی سجده ای را ترک کرد و فراموش کرد باید برای سجده فراموش شده یک سجده به جا بیاورد که مشهور این است.

عرض ما این است که صحیحه ابی بصیر می گوید واجب نیست و فقط قضا دارد و سجده سهو لازم نیست.

“عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ نَسِیَ‏ أَنْ‏ یَسْجُدَ سَجْدَهً وَاحِدَهً فَذَکَرَهَا وَ هُوَ قَائِمٌ قَالَ یَسْجُدُهَا إِذَا ذَکَرَهَا مَا لَمْ یَرْکَعْ فَإِنْ کَانَ قَدْ رَکَعَ فَلْیَمْضِ عَلَى صَلَاتِهِ فَإِذَا انْصَرَفَ قَضَاهُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ سَهْوٌ.[۴]“

مشهور می گویند سجده فراموش شده هم قضا دارد و هم سجده سهو و ما می خواهیم بگوییم قضا دارد اما سجده سهو ندارد.

از نظر ما : ” فإن کلمه “علیه” تدل علی أن لیس علی عهدته شیء من سجود السهو”

با این روایت ما روایت مرسله ابن سمط را  که می فرماید ” لکل زیاده و نقیصه سجده السهو” تخصیص می زنیم .

در این موارد هم اعراض مشهور، محرز نیست، لذا تخصیص می خورد.

مستشکل: …

اطلاق مقامی و انواع آن

جواب: اطلاق مقامی دارد و در مقام بیان وظیفه است.

اطلاق مقامی چند مدل است، گاهی مثل صحیحه حماد است که فرمود که می خواهی یک نماز کامل بخوانم؟ این نمازی که شما خواندی کامل نبود. حضرت ع شروع به خواندن نماز کردند و آخرش فرمودند “هکذا صلّ یا حمّاد”. از آن طرف یک اطلاق مقامی هم هست که اگر چنانچه غیر از این بود امام ع می فرمود لذا غیر از این حتی مستحب نیست. حالا اگر روایتی آمد در باب استحباب چیزی که در نماز امام صادق ع به حمّاد، نبود، اطلاق مقامی را تقیید می زند.

اطلاق مقامی دیگر هم داریم. هیچ یک از ائمه ع  مثلا در نماز جماعت، که در مقام بیان شرایط و موانعش بودند، هیچکدام این مورد را نفرمودند، این می شود اطلاق مقامی.

اگر این را نپذیریم، هیچ اطلاق لفظی و عمومی وجود ندارد، پس یا باید مبنا برائت باشد و یا عدم مشروعیت، یعنی نماز جماعت باطل است.

اما با این بیان که همه ائمه ع در مقام بیان شرایط جماعت بودند و اما این مورد را نگفتند، پس اطلاق مقامی پیدا می شود و مورد نفی می شود و شرط نیست.

قضای تشهد مربوط به رکعت دوم است یا رکعت آخر؟

و أما التشهد فقد دلّ النص الصحیح علی وجوب سجود السهو، و أما قضاء التشهد فمبنی علی أن المستفاد من روایه محمد بن مسلم فِی الرَّجُلِ یَفْرُغُ مِنْ صَلَاتِهِ وَ قَدْ نَسِیَ‏ التَّشَهُّدَ حَتَّى یَنْصَرِف‏ فَقَالَ إِنْ کَانَ قَرِیباً رَجَعَ إِلَى مَکَانِهِ فَتَشَهَّدَ وَ إِلَّا طَلَبَ مَکَاناً نَظِیفاً فَتَشَهَّدَ فِیهِ وَ قَالَ إِنَّمَا التَّشَهُّدُ سُنَّهٌ فِی الصَّلَاه[۵]

مشهور فرمودند که این که می گویند قضای تشهد بیاور، موردش أعم است چه در رکعت دوم و چه در تشهد آخر، پس هر تشهدی قضا  دارد.

صاحب حدائق فرموده است که روایت به تشهد أخیر نظر دارد، که آقای خویی هم همین را تقویت کردند.

حالا باید ببینیم این روایت مربوط به تشهد أخیر است یا مطلق است.

ما می گوییم ما یحتمل للقرینیه در کلام هست که عبارت ” حَتَّى یَنْصَرِف” می باشد.

اطلاق همیشه به أدنی احتمال، از بین می رود.

نظر استاد کاهانی

لذا صاحب حدائق و آقای خویی استظهار کرده اند که به تشهد أخیر نظر دارد، که ما می گوییم و هو الظاهر و لیس فی غیر الآخر قضاء و إنما علیه سجده السهو ، اما أخیر هم قضا دارد و  هم سجده سهو.

وجهش هم همین عبارت ” قَدْ نَسِیَ‏ التَّشَهُّدَ حَتَّى یَنْصَرِف” می باشد.

مستشکل: …

جواب: عبارت ” حَتَّى یَنْصَرِف” به تشهد اول گفته نمی شود، اگر تشهد اول را می خواست بگوید باید می فرمود ” من نسی التشهد فلیقضها” .

اینجا معلوم است که ینصرف از نماز است، تشهد قبل از رکوع وقتی به رکوع برسد، دیگر می رود و دیگر “ینصرف” نمی خواهد.

این عبارت “ینصرف” یا ظهور در أخیر دارد و یا اینکه “مایحتمل للقرینیه” است و جلوی اطلاق را می گیرد.

مستشکل: …

جواب: این فراموشی ادامه داشت تا اینکه منصرف شد، این برای تشهد أخیر مناسب است، در تشهد قبلی انصراف معنا ندارد، چرا که به محض اینکه به رکوع رسید، انصراف باشد یا نباشد، انصراف نقشی ندارد و اصلا نمی تواند برگردد.

مستشکل: …

جواب: اگر ظهور هم نباشد، لاأقل محتمل است و اطلاق از کار می افتد.

مسئله شصت و ششم

السادسه و الستّون: إذا شکّ فی أنّه هل سجد سجده واحده أو اثنتین أو ثلاث فإن لم یتجاوز محلّها بنى على واحده و أتى بأُخرى، و إن تجاوز بنى على الاثنتین و لا شی‌ء علیه عملًا بأصاله عدم الزیاده، و أمّا إن علم أنّه إمّا سجد واحده أو ثلاثاً وجب علیه اخرى  ما لم یدخل‌ فی الرکوع و إلّا قضاها بعد الصلاه و سجد للسهو.

اگر شک کرد که یک سجده به جا آورد یا دو و یا سه سجده، و اگر از محل عبور نکرده است و وارد جزء بعدی نشده است، بناء را بر سجده اول می گذارد و دیگری را به جا می آورد، و اصل عدم زیاده جاری می کنیم، چون علم ندارد که سه سجده باشد بلکه احتمال می دهد و یک سجده هم محرز است.

اصل این است که سجده زیاد نشده است و کسی هم از پانزده حاشیه در اینجا حاشیه ندارد.

و اگر از محل رد شده است و بنا را بر این کی گذارد که دو سجده به وجود آورده است به وسیله قاعده تجاوز که در محل أذکر بوده است و سید می فرماید چیزی هم به گردن او نیست به دلیل اصاله عدم زیاده، چرا که طبق فتوای سید یزدی لکل زیاده و نقیصه باید سجده سهو به جا بیاوری و در اینجا احتمال زیاده را با اصل، نفیش می کند و اصل این است که سجده سومی در اینجا نیست.

مستشکل: …

جواب: وجه بطلان نماز، زیاده است که اصل این است که زیاده نیست.

نظر مرحوم امام ره در مورد زیاده در نماز و استفاده از قاعده لا تعاد

مرحوم امام ره از حدی “لا تعاد” یک قاعده ای استفاده کردند. در رابطه با زیاده فرمودند سنت است و فرض الله نیست، لذا اگر گفته “أسجدوا” به دلیل نقص نماز است که فرض الله می شود.

اما “زیاده” سنت الله است. و چون سنت شد، قاعده لا تعاد جاری می شود.

نظر مرحوم خویی و آقای سیستانی

امام ره فرقی با آقای خویی و آقای سیستانی دارند، امام ره می فرماید قانون “السنه لا تنقض الفریضه ” در دایره صلاه است و از آن خارج نمی شود، اما آقای خویی و سیستانی و شبیری گفتند که چرا باید اختصاص به صلاه بدهیم؟ که ما هم نظرمان همین است که چرا باید اختصاص به صلاه بدهیم؟

امام ره ممکن است بگوید کدامیک از فقهای متقدمین این حرف را گفته اند که ما می گوییم نگفتن غیر از اتفاق بر عدم است و لذا آقای خویی این را در “رمی جمرات” پیاده کرده اند. کسی که “رمی جمرات” را فراموش می کند، حج او اشکالی بر آن وارد نمی شود به این دلیل که “السنه لا تنقض الفریضه”.

لذا ما اینکه زیاده سنت است را از امام ره گرفتیم و زیاده فرض الله نیست.

مستشکل: …

جواب: حضرت ع مثال زدند که “القرائه سنه و التشهد سنه و…” و عمده این است که ” و لا تنقض السنه الفریضه”، یکی کبرا است و دیگری صغری.اگر سنت در هر جا که مربوط به فریضه بود، فراموش شود، اشکالی پیش نمی آید یعنی مرکباتی که دارای سنت و فریضه است، اگر سنت فراموش شود اشکالی بر مرکب وارد نیست.

طبق این بیان ما فرض الله را همان پنج مورد نمی گیریم، بلکه آن پنج مورد صغرای مسئله بود، یعنی ” لا تعاد الصلاه إلا بخمس” صغرای مسئله است.

در ادامه فرع، علم اجمالی پیش می آید، که حاشیه فراوانی هم دارد.

اگر مکلف شک کند که یا یک سجده به جا آورده یا سه سجده، سید می فرماید که اگر وارد رکوع نشد، یک سجده دیگر به جا بیاور،  و الا بعد از صلاه قضای آن را به جا بیاور.

حال باید بررسی شود دلیل اینکه چرا باید یک سجده بیاورد.

علت اینکه می گوید باید قضای آن را به جا بیاوری این است که قاعده تجاوز می گوید سجده ها را درست به جا آوردی.

مستشکل:

جواب: در علم اجمالی اگر دلیل همه اطراف را نفی کند مشکل می شود بلکه باید یا یک طرف را نفی کند و یا یک طرف را اثبات کند.

مستشکل:

جواب: اصالت عدم زیاده باید اثر داشته باشد و برخی گفتند اینجا ار ندارد چرا که قطعا باید سجده سهو به جا بیاورد.

 برای دریافت فایل PDF تقریر این جلسه اینجا کلیک نمایید.

[1] – الخصال، ج۱، ص ۶۸

[۲] – العروه الوثقى (المحشى)؛ ج‌۳، ص: ۳۹۴

[۳] – وسائل الشیعه، ج۶، ص ۳۶۴

[۴] – وسائل الشیعه، ج۶، ص ۳۶۶

[۵] – وسائل الشیعه، ج۲، ص ۴۰۲