برای مشاهده و دریافت فایل PDF متن، اینجا کلیک نمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم

آشنایی باشیوه های تدریس وتحصیل درحوزه های علمیه

از قدیم الایام دروس حوزه های علمیه در سه مقطع دسته‌بندی می‌شد : مقطع سطح ، عالی و خارج.

اگر بخواهیم شیوه های تدریسی معمول در حوزه های علمیه را از گذشته تابه حال بررسی کنیم، به سه متد آموزشی متداول درحوزه مواجه می شویم:

 اولین شیوه متن‌خوانی بوده است : استادان متن کتاب ها را برای شاگردان خود می خواندند اعم ازاینکه نویسنده کتاب خود استاد باشد یا نوشته دیگران باشد.

شیوه دوم تدریس، املاء نویسی بوده است: یکی از راه‌های مهم انتقال علم خصوصاً تحمل حدیث شیوه املاء حدیث بوده است املاء حدیث آن بود که استاد احادیث را از حافظه یا از مکتوب خود بر شاگردان املا می‌کرد و شاگردان آن را بی کم و کاست می‌نوشتند این شیوه نقل و انتقال حدیث بهترین شیوه بود زیرا احادیث می بایست از خطا واشتباه مصون بمانند وبدون کم وکاست به دیگران انتقال پیدا کنند.  بر همین اساس در قرون چهارم وپنجم کتاب هایی با عنوان امالی پدید آمد ( امالی جمع املاء می باشد) مانند امالی شیخ صدوق ، امالی شیخ مفید، امالی سید مرتضی وامالی شیخ طوسی که توسط شاگردان ایشان جمع آوری شده است. خاصیت امالی آن است که اگر جه توسط شاگردان نوشته شده است ولی کتاب به استاد نسبت داده می شود.

تا قرن دهم وحتی دوازدهم هجری شیوه معمول تدریس درحوزه های علمیه همین شیوه متن خوانی واملاء نویسی بوده است.

شیوه سوم تدریس، روش تقریر نویسی بوده است: که ازقرن دوازده هجری به بعد درحوزه های علمیه مطرح وکم کم رونق گرفت . سنت تقریر نویسی، سنتی کهن و در عین حال بسیار مفید از نقطه نظر اصول آموزشی است. این شیوه آموزشی ظاهراً در زمان وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) در حوزه‌های علمی شیعی رایج شد محمد جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامه (متوفی ۱۲۲۶) را اولین تقریرنویس دانسته اند که تقریرات درس استادش، سیدمحمدمهدی بحرالعلوم، را تألیف کرد. تأکیدها و تشویقهای استادان بزرگ فقه و اصول، به رواج و تقویت این سنّت انجامید.

میرزا حسن شیرازی به نوشته های شاگردانش اهمیت می داد و بهترین تقریر را در حضور دیگران معرفی می کرد. مثلاً، در یکی از دوره های تدریس خود، تقریرات میرزا حبیب اللّه مشهدی را بر دیگر تقریرات ترجیح داد و هنگام تدریس به آن تصریح کرد.

 وی همچنین به شاگردان خود سفارش کرد که تقریرات علی روزدری را در اصول فقه، که پسندیده بود، استنساخ کنند.

 محمدحسین نائینی نیز به این شیوه توجه ویژه ای داشت و بارها از شاگردان خود خواسته بود که مطالب را تقریر کنند. او پس از مشاهده تقریرات طلاب ، آنان را راهنمایی می کرد. یکی از عوامل توفیق آیت اللّه خوئی را در گسترش دروس فقه و اصول، تقریرنویسی مرتب و منظم شاگردان ایشان دانسته‌اند. آیت اللّه بروجردی نیز کسانی را که تقریرات خوبی داشتند، تمجید می کرد و به آنان هدیه می دادند  بر اثر تلاشهای وی، سنّت تقریرنویسی ــ که بر خلاف حوزه نجف در حوزه قم چندان مرسوم نبود ــ رایج شد.

شاید از فرمایش رسول اکرم صلی الله علیه وآله را که می فرمایند: قیّدواالعلم بالکتابه  بتوان بعنوان تاییدو ضرورت روش تقریر نویسی استفاده نمود.

از دوره شیخ انصاری تقریر نویسی گستره بیشتری پیدا کرد. تقریرات شاگرد او میرزا ابوالقاسم کلانترتهرانی صاحب مطارح الانظار بسیار معروف است. کما اینکه در دوره‌های بعد نیز همین سنت و حتی با گسترش بیشتری از اصول به فقه ادامه یافت. آراء میرزای شیرازی هم عمدتا با تقریرات شاگردانش معروف است. درشرح حال شاگردان شیخ و بعد میرزای شیرازی و آخوند خراسانی و صاحب عروه با صدها تقریرات آشنایی می‌یابیم که عمده آنها منتشر نشده است.

در دوره میرزای نائینی و آقا ضیاء عراقی هم این سنت ادامه یافت و مهمترین درس‌های اصول در دوره حاضر با عنایت به تقریرات شاگردان این دو  استوار است.البته روشهای تدریسی غیر معمول دیگری هم در نظام آموزشی بعضی از مدارس جهان اسلام ، نزدیک به روش تقریر، سابقه داشته است. در این مدارس، شخصی با عنوان « مُعید » (بازگوکننده) به شاگردی که درس استاد خود را پس از پایان درس بازگو می‌کرده، اطلاق می‌شده و تا قرن دهم رایج بوده است.یاروش میرزای شیرازی (متوفی۱۳۱۲) که به روش سامرایی معروف شد (طلاب درس رامطالعه کرده ودر حضور استاد ارائه وبحث می کردند واستاد درآخربحث به جمع بندی می پرداخت)

شیوه تقریر نویسی

کاربرد اصطلاح تقریر نویسی در حوزه‌های علمیه در اصل مربوط به دوره خارج است که گاهی به دوره سطح نیز تعمیم داده می‌شود. تعریف و شیوه تقریر نویسی در دو دوره سطح و خارج متفاوت است.

تقریر نویسی در دوره خارج یعنی پیاده‌سازی روش‌مند مطالب استاد، به ضمیمه ثبت تتبعات، تحقیقات و دیدگاه‌های مقرر در موارد لزوم.

تقریر نویسی در دوره سطح یعنی تبیین مطالب کتاب درسی با بیانی دسته‌بندی شده، مختصر و مفید که برای غیر حاضرین در کلاس، قانع کننده باشد به همراه ثبت تتبعات، تحقیقات و کارورزی‌های علمی مرتبط.

در این دوره به دنبال بیان اهمیت وتبیین صحیح سنت تقریر نویسی در دوره سطح وخارج هستیم.

اهداف تقریر نویسی

۱)کسب بعضی از مهارتهای مورد نیاز طلبه متوقف است بر تقریر نویسی از جمله:

ـ تمرین نگارش و دست به قلم شدن که ضعف در آن یکی از معضلات عالم طلبگی است.

ـ توانایی تبدیل افکار به نوشتار و آشنایی با زوایای عبارت‌پردازی در متون و منابع.

ـ تثبیت مطلب در ذهن.

ـ استفاده از مطالب برای تدریس در آینده و إرتقاء سطح این مهارت در إلقاء مطالب به شاگردان.

ـ نگاشتن با پشتوانه مطالعه و تحقیق.

ـ تمرین دسته‌بندی مطلب و نگاه جامع به سیر یک مطلب از آغاز تا انتها.

۲ )کسب جامعیت و تقویت مهارت  استنباط و إرتقاء سطح علمی از آنچه صرفا در متن کتاب آمده است با توجه به ابعاد گوناگون مباحث متن، حاشیه، و مطالب پیرامونی.

رئوس مطالب مهم در نگارش صحیح واصولی تقریر

هدف و وظیفه طالب علوم دینی نه صرف انباشت مجموعه معلوماتی در علوم حوزی بلکه در کنار آن کسب مهارت استنباط، توجه به ابعاد مختلف یک مطلب و کارورزیهای علمی است که از آن با عنوان تحصیل روش‌مند و حرکت بر اساس منهج علمی صحیح، یاد می‌شود.

۱ـ شاکله اصلی تقریر، أعم از دسته بندی مطلب، تقدیم و تأخیر در طرح استدلالها و نوع بیان مطلب، همان مباحث مطرح شده توسط استاد است، که کار را برای مقرّر راحت‌ می‌کند اما چگونگی عبارت‌پردازی در اختیار نویسنده است. لذا کلیات مطالب به عنوان استخوان‌بندی تقریر باید در کلاس یا بعدازکلاس نکته برداری شود.و مابقی را در درکتابخانه یاحجره تکمیل کرد، سپس فصل بازسازی تقریرات فرا می رسد.

۲ـ عبارت‌پردازی در تقریر به اندازه‌ای باشد که برای فهم مطلب توسط فرد غائب در کلاس کافی باشد، نه بیشتر نه کمتر.

۳ـ دسته بندی مشخصی از ابتدا تا انتهای دفتر حاکم باشد.

۴ـ از عناوینی همچون فصل، مرحله، مطلب، نکته و مقدمه استفاده شود.

۵ـ در انتخاب عنوان فصل و مطلب سعی شود خلاصه نظریه مؤلف انعکاس داده شود.

۶ـ دارای فهرستهای مختلفی از جمله آیات، روایات، منابع، مطالب و …. باشد.

۷ـ _ استناد سازی و یا تخریج علمی درس از مراحل مهم تقریر نویسی است که متاسفانه از آن در حال حاضر رایج نیست بسیاری از طلاب درس استاد را در سر درس می نویسند و شاید برای بازسازی آن وقت جدیدی نمی‌گذارند مراد از بازسازی آن است که اگرچه استاد آدرس اقوال و روایات را داده است ولی طلبه خودش باید به منابع روایات واقوال درمنابع اصلی رجوع کند گاهی آنچه را که استاد گفته است می تواند تکمیل کند و گاهی در سند و متن و لغات آن نکاتی در خاتمه جزوه خود یادداشت کند استناد سازی باعث می‌شود تا به منابع مورد نظر درس مراجعه داشته باشد.آدرسها و ارجاعات در پاورقی اشاره شود.

۸ـ حتی الإمکان تمامی ارجاعات داخل متن کتاب مراجعه شود و عبارت مورد استشهاد با آدرس دقیق آورده شود.

۹ـ درصورت عدم استفاده از تایپ و نرم افزارهای تحقیقی موجود، حتما عناوین با رنگی متفاوت از متن نوشته شود.

۱۰ـ اشاره به سؤالات مفیدی که در کلاس پرسیده شده یا در مباحثه مطرح شده به همراه جواب آنها.

۱۱ـ توصیه می‌شود مطالب را در برگه‌های کلاسوری جمع‌آوری کنید مگر اینکه در تایپ و استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی مانند وان‌نوت مهارت کافی داشته باشید که وقت شما گرفته نشود.

۱۲ـ در موارد لزوم به ابتدای پاراگراف در عبارت کتاب با ذکر صفحه و سطر اشاره شود تا یافتن مطلب ساده باشد.

۱۳ـ در کنار دفتر تحقیق وجود دفتر خلاصه که صرفا به آراء  ومبانی مؤلف کتاب(منهج شناسی) و أدله آن پرداخته شود، ضروری است تا با مطالعه و مرور دوره‌ای آن، حضور ذهن و اشراف به مطالب فقهی واصولی تقویت شود.‌

۱۴- به نظر می رسد فهرستی از تطبیق قواعد اصولی در فقه یا کارورزی تطبیقات فقهی در اصول. فهرست جداگانه‌ای برای چنین مواردی که در مباحث فقه و اصول پر کاربرد است تهیه نمایید تا علاوه بر توجه به علمی و عملی بودن مطالب کتاب، مهارت خود در تطبیق و کارورزی‌های علمی را تقویت نمایید.

۱۵-جهت نوشتن یک تقریرمناسب شایسته است طلبه عزیز پیش مطالعه ای نسبت به درس داشته باشد تا با حضور ذهن و تسلط مقدماتی برمباحث درس، باحضورذهن در کلاس درس استاد حاضر شوند.

کلام بزرگان دراهمیت سنت تقریر نویسی

آیت الله جوادی آملی در مقدمه کتاب الحج ، تقریرات درس آیت الله سید محمد محقق داماد  اینطور نوشته اند:

«وممّا ساعدنی التوفیق هوتقیید ماکان قدّس سره یمیله فی الدرس ویلقیه الی روّادالعلم بالکتابه وذلک بعد التمهید والاشراف قبل الدرس مع تجمع الخاطر وتحفظ النقد والتحصیل والتحلیل حین الالقاء والاملاء والحث والفحص بعده لئلا یفوت شیء مما افاده أو یزید علیه شیء تافه لم یفده ، فان خطربالبال نقد عرّضته علیه حتی یضبط ماهوالحاصل من الرّایین أو الآراء بعدالحوار ویکتب ماهو المحصول من البحث والنظر بعدالتدبرالتام والغورالبالغ»

از اموری که به کمک توفیق انجام دادم مقید ساختن و مکتوب کردن مطالبی بود که استاد در درس املاء و القا می کرد این نوشتار بعد از آماده شدن و مشرف بودن قبل از درس است(پیش مطالعه) با توجه به عنایت خاص به ضبط مطالب و تحفظ نقدو تحلیل   مطلب پس از درس موضوع(مطالعه پس ازدرس) حث و فحص علمی نیز جریان داشت تا چیزی از آثار علمی استاد که فرموده‌اند فوت نشود و یا چیزی بیخودو بی هدف و زائد بر آن افزوده نشود تا حاصل آنچه از این دو رای و آرا بیان می‌کردند ضبط شود این ثبت وضبط بعد از مناظره و گفتگو با استاد بود تا چیزی نوشته شود که حاصل و محصول بحث و نظر و بعد از تدبیر تام و غور و کنکاش عمیق باشد

درآنچه که آیت الله جوادی آملی نوشته‌اند مطالب مهمی نهفته است ازجمله : پیش مطالعه کتاب ، مطالعه پس ازدرس ، حوار و مباحثه با استاد . حک و اصلاح، به اندازه نویسی.

مرحوم آیه الله علی اکبر ترابی شهرضایی می فرمودند:  اگر تقریر نویسی در درس خارج به این طریق باشد، ثمراتش خیلی زود آشکار می‌شود. اعتقاد من این است که اگر طلبه این‌گونه کار کند، ظرف چهار سال به قسمتی از اجتهاد و درجه‌ای از اجتهاد می‌رسد؛ یعنی با این نحو کار کردن، قوه اجتهاد را در خودش شکوفا می‌کند و می‌تواند بعد از چهار سال شرکت در درس خارج، به یک اجتهاد متجزی برسد.

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته

مدیریت آموزش های کاربردی