به مناسبت هفته پژوهش نوشتاری از آیت الله العظمی جوادی آملی در باب الزامات و بایسته های پژوهش را ارائه می دهد.

بدیهی است آدمی در برابر بسیاری از امور و افراد مسئول است که یکی از مهم ترین های آنها در حوزه علم و فن آوری است تا بتواند به واسطه آن علوم و فنون، علاوه بر روشن ساختن ابعاد آفرینش و علوم مؤثر در آسایش و آرامش بشریت، پاسخ گوی ابهامات و سؤالات ذهن های خلاق، کنجکاو و حقیقت خواه باشد، لذا باید از باب ادای وظیفه، به امر حیاتی پژوهش توجه اساسی گردد چرا که حفظ و تصفیه اندیشه انسانها در دژ تحقیق رقم می خورد.[۱]

هم چنین باید گفت بی شک پژوهش، اساس دین تحقیق محور و علمی اسلام است[۲] که حیات فردی و اجتماعی انسان ها را تحقیق می داند[۳]، هم چنین قرآن قانونگذار، راه تحقیق را پش روی انسان ها گشود تا زندگی خویش را محققانه تنظیم و استوار نماید، به این صورت که یا خود محقق باشند یا از کسی که اهل تحقیق است، اطاعت کنند؛[۴] زیرا تحقیق بر جاهلان واجب است؛[۵] تا به فضل الهی از اقدام جاهلانه پرهیز شده و اسباب رشد انسانیت فراهم شود، چرا که روح تحقیق مایه ترقی انسان هاست،[۶] البته تحقیقی که رشد حقیقی و واقعی را به دنبال می آورد که انسان مسئولیت پذیر با به تعبیر دیگر «خلیفه الله»[۷] از طهارت و پاکی حین تحقیق برخوردار می شود.[۸] با این تفاسیر ضرورت واکاوی مهم ترین الزامات و بایسته های تحول و پویایی مقوله پژوهش با بهره گیری از آراء و اندیشه های متعالی حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی (مد ظله) می تواند در تبیین دقیق چگونگی این مسأله موثر واقع شود که در ادامه به مخاطبان گرامی ارائه می گردد.

* لزوم انطباق پژوهش با فطرت و فلسفه خلقت

پایبندی انسان به دین و به تبع آن پایبندی به فطرت در گرو تحقیق در حوزه دین است، چرا که انسان در فطرت و نهاد خود به دین گرایش دارد اما برای این که دین حق را در بُعد اندیشه علمی و انگیزه عملی بیابد باید اقدام به پژوهش و تحقیق کند و محقّقانه آن را بپذیرد، و متحقّقانه به آن معتقد و به برنامه های عملی آن پایبند شود، تا با نیل به دین به فطرت برسد[۹]، از سوی دیگر تحقیق، علم آموزی و علم آوری در اسلام عبادت محسوب می شود، عبادتی که علت و فلسفه خلقت موجوادت است: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ[۱۰]؛ و جنّ و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند.».[۱۱]

* حفظ حریم دیگران، مهم ترین ضرورت در پژوهش

باید اذعان نمود پرهیز از ظلم اجتماعی و رعایت کامل حقوق توده مردم و دوری از هرگونه تعدّی به حریم جامعه، فضیلت برای تمام انسان ها محسوب می شود ، زیرا اسلام عدالت اجتماعی را پایه سعادت تمام ملت ها دانسته و پیروان خود را از هر گونه جور و ستم بر حذر می دارد.[۱۲]

از این رو برای حفظ حریم خصوصی دیگران از سوء استفاده های احتمالی، باید رازداری یا کتمان سرّ که یک سنت الهی است در بین آحاد انسان ها زنده شود تا رحمت ها محفوظ بماند، خداوند، عالِم بر غیب که هیچ چیز از گستره علم او بیرون نیست اما همه این دانسته ها را برای همگان بیان نمی کند، سنت و نشان خدا برای مومن یا انسانها، پوشیدن راز و هویدا نکردن اسرار است، و مومن هم اینچنین باید باشد.[۱۳]

لذا عالمان به احاظ تفخیم و رعایت حریم افراد علاوه بر این، برای امتیاز گذاردن بین گوینده و گفته شده، قول و قائل و پرهیز از مغالطه بین انگیزه و انگیخته هرگاه نقدی بر معاصرین خود داشته باشند از ذکر نام فرد خودداری می ورزند.[۱۴] بدین ترتیب توفیق در حفظ حریم ها احترام به ارزش های حقوق دیگران در ورود به عرصه اخلاق است.[۱۵]

* صداقت، اصل راهبردی در پژوهش

تردیدی نیست محقق و پژوهشگر باید از حب ها و بغض های شخصی و گروهی و مطامع دنیوی خود را برهاند تا در تحقیقات علمی پس از رسیدن به حقیقت آن را مطروح و مطرود نگرداند، زیرا شرط اصلی حقیقت گویی، نداشتن حب و بغض و دنیا خواهی است. به تعبیر دیگر این صفات می تواند نگاه ها را تغییر داده و اندیشه ها را از مسیر حق منحرف سازد، از طرفی انسان با مراجعه به وجدان و درون خود می یابد که صداقت محبوب اوست، از این جهت صادقین مورد ستایش خواهند بود.[۱۶] لذا صداقت و انصاف از مهم ترین شرایط تحقیق و پژوهش است.[۱۷]

* هدفمندی، راهبرد بنیادین در پژوهش

در تبین این مسأله باید گفت؛ قرآن کریم به ما می آموزد که در استفاده از نعمت های هستی راه درست را برگزینیم و در تحقیق و پژوهش به دنبال اصلاح و نجات باشیم.[۱۸]

هم چنین باید گفت؛ هدف نهایی از پژوهش، تحقیق و تحقق، رسیدن انسان متحقّق به مقام شامخ لقای خداست:«إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ[۱۹]؛ ما از آنِ خدا هستیم، و به سوى او باز مى‏ گردیم»… سرّ لزوم چنین هدفی آن است که هر بالعرض باید به بالذات منتهی شود. غایت های بالعرض باید به غایت بالذات رجوع نمایند که آن هم خداوند است، لذا اهداف همه کارهای انسانی مادامی که به لقای خداوند نرسد، هدف متوسط است نه نهایی، قهراً بالعرض خواهد بود نه بالذات.[۲۰]

* تخصص گرایی، شاخصه کلیدی در پژوهش

بی تردید محقق و پژوهشگر قبل از ورود به عالم پژوهش باید به تخصص حرفه ای برسد، چنان که حضرت علی(ع) می فرماید؛ «قَدِّر ثمَّ اقْطَعْ و فَکر ثُمَّ انْطِقْ و تُبَین ثمَّ إعْمَلْ[۲۱]؛ [ابتدا] اندازه گیر، سپس بِبُر؛ و بیندیش، سپس بازگو؛ و بسنج، سپس به کار برخیز.»[۲۲]

با این تفاسیر باید گفت ناقلان از نقل و عاقلان از عقل در کندوکاوهای علمیِ خویش یا به واقع می رسند یا به آن نائل می شوند، گاهی در اثر مهارت تام و مراعات کامل، آب صاف در اختیار انسان قرار می گیرد و گاهی در اثر غفلت و ذهول، آب گل آلود و مشوب، یقین در نیل به واقعیت، انسان نیازمند تحصیل معارف، کمال، احتیاط و تخصص است تا به آب صاف و رأی صائب برسند.[۲۳]

* جامعه محوری، رویکرد حیاتی در پژوهش

بدیهی است لزوم شناخت صحیح نسبت به حیات اجتماعی و رسالت انسان در آن ساحت، از جمله ضروری ترین معرفت های بشری است[۲۴]، به کار رفتن واژگانی در باب اجتماع و جامعه در قرآن و ذکر احکام فقهی، اجتماعی، حقوقی فراوان در کنار دیگر مسائل بیانگر اهمیت این مسأله در قرآن و عمق اهتمام کلام وحی به امور اجتماعی است، لذا اولاً تمام مطالب مطروح در جوّ دانش و پژوهش بازنگری و پالایش شده و بخش های فائل و آفل احتمالی آنها زائل گردد و جوانه های جدید و بالنده و به روز و کارآمد بر آنها افزوده شده و انسجام بین سالف و آنف حفظ شود و نوترین ره آورد فنّی بشری که در حد خود فیض تازه الهی است، مورد ارزیابی قرار گیرد.[۲۵]

* امانت داری، مؤلفه راهبردی در پژوهش

بی تردید امین کسی است که نه چیزی بر مورد امانت بیفزاید و نه چیزی از آن بکاهد،[۲۶] امانت دار به عنوان یک اصل انسانی[۲۷] سبب تحکیم پایه های نظام بوده و خیانت در آن، مایه تهدیم و تخریب آن است.[۲۸]

لذ باید گفت مراجعه نکردن به منابع اصلی و کافی دانستن منابع فرعی از جمله مصادیق خیانت در امانت و به عنوان آفت اصلی در مقوله پژوهش و تحقیق مورد نظر می باشد.[۲۹]

* حق محوری، شاکلۀ بنیادین پژوهش

بی شک حق محوری و حقیقت جویی و حقیقت طلبی نیاز فطری انسان است[۳۰] و جهان هستی با حقیقت اداره می شود.[۳۱] از این رو قرآن حکیم هندسه آفرینش را حق مداری و باطل گریزی می داند«وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ[۳۲]؛ و ما، آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست، به بازى و سرگرمی نیافریدیم».[۳۳]

بنابراین تنها کسانی به هدف نایل می شوند و از اضطراب نجات می یابند که طبق رهنمود عقل و نقل حقیقت یاب شده و حق را بیابند.[۳۴] لذا حق مداری نخستین پایه تحقیق علمی درباره حق است[۳۵]، از این رو اگر انسان محقق مهتدی و بر محور حق نباشد نمی تواند هادی دیگران باشد.[۳۶]

* انصاف، مهم ترین الزام در پژوهش

باید اذعان نمود محقق باید منصف بوده و پیش داوری نداشته باشد، پیش داوری مانند خانه ای پیش ساخته است که برای ذهن به منزله زندان خواهد بود و راهی برای آزاد اندیشی ذهن باز نخواهد گذاشت، تفکر با انصاف، زمینه مستعد هدایت است.[۳۷]

البته انصاف زمانی خواهد بود که آزادی در فضای تحقیقی وجود داشته باشد، فقدان آزادی در عقیده، قلم و بیان انصاف را منزوی و از زندگی بشر دور می اندازد.[۳۸]

* نشر فراگیر؛ اصل راهبردی در پژوهش

نباید فراموش نمود که نشر، نتیجه زحمات یک پژوهشگر است، بعد از کاویدن در ساحت اندیشه و فکر و با حفر نقب های عمیق و وسیع، چشمه اندیشه فوران کرده با انتشار و سیراب کردن سرزمین اندیشه و تفکّر، به بهره مندی جامعه از آن منجر خواهد شد.[۳۹] زیرا نشر علوم و معارف دینی و الهی که قطعاً در خدمت بشر است برای هدایت، تربیت و نیل به کمال، محبوب و خواسته الهی است.[۴۰]

* سخن آخر

در خاتمه باید گفت پژوهش نوعی طلب دانش است که به عنوان فریضه دینی مطرح است، گاهی سمعی و بصری است که متزمّن و متمکّن است و گاهی عقلی و قلبی است که خارج از حوزه زمان و بیرون از قلمرو زمین است،[۴۱] لذا باید گفت دستور کتاب آسمانی حرکت محقّقانه برای اثبات حق و نفی باطل است،[۴۲] لذا فتوای شرع مبین، حرکت در مدار تحقیق است نه رکود درخوابگاه تقلید.[۴۳]

بنابراین روح تحقیق و پژوهش مایه ترقی انسان هاست چرا که بدون اختلاف نظر و تضارب آراء و با بهره بردن یکسان از اندیشه هرگز علم و صنعت پیشرفت نمی گردد و زمینه حل مسایل پیچیده فراهم نخواهد شد.[۴۴]

منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی جوادی آملی

[۱] تفسیر انسان به انسان،ص۳۰٫

[۲] جامعه در قران، تفسیر تسنیم،ج۷،ص۳۱٫

[۳] سرچشمه اندیشه،ج۳، ص۴۳۳٫

[۴] تفسیر تسنیم،ج۸،ص۵۳۸٫

[۵] سوره بقره، آیه ۱۵۹،تفسیر تسنیم،ج۸، ص۴۶٫

[۶] انتظار بشر از دین،ص۲۶۷٫

[۷] سوره بقره، آیه۳۰٫

[۸] اسلام و محیط زیست، ص۲۶۷٫

[۹] دین شناسی، ص۲۰٫

[۱۰] سوره زاریات، آیه ۵۶٫

[۱۱] دین شناسی، ص۲۰٫

[۱۲] سیره پیامبران در قران،ص۳۳۴٫ 

[۱۳] صورت و سیرت انسان،ص۲۴۷٫

[۱۴] شریعت در آینه معرفت، ص۴۲٫

[۱۵] فلسفه حقوق بشر،ص۲۱۵٫

[۱۶] فطرت در قران، ص۴۸٫

[۱۷] ادب فنای مقرّبان،ص۴۷۲٫

[۱۸] فلسفه حقوق بشر،ص۲۴۳٫

[۱۹] سوره بقره، آیه۱۵۶٫

[۲۰] فلسفه حقوق بشر، ص۵٫

[۲۱] بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۴۱٫

[۲۲] انتظار بشر از دین،ص۱۶۱٫

[۲۳] همان.ص۱۱۲٫

[۲۴] جامع در قران، ص۱۸٫

[۲۵] سروش هدایت، ج۲، ص۸۴٫

[۲۶] سیره رسول اکرم(ص) در قرآن، ص۱۹۳٫

[۲۷] نسبت دین و دنیا،ص۱۴۳٫

[۲۸] سروش هدایت،ج۴،ص۲۵۷٫

[۲۹] اسلام و محیط زیست،ص۲۶۱٫

[۳۰] رحیق مختوم،ص۱۳۴٫

[۳۱] تفسیر تسنیم،ج۱، ص۳۰۴٫

[۳۲] سوره انبیاء، ص۱۱۶٫

[۳۳] سروش هدایت،ج۴،ص۱۳٫

[۳۴] سروش هدایت، ج۴،ص۱۳٫

[۳۵] فلسفه حقوق بشر،ص۷۳٫

[۳۶] تفسیر تسنیم،ج۱،ص۴۴۸٫

[۳۷] سیره رسول اکرم در قرآن، ج۸،ص۸۵٫

[۳۸] حیات حقیقی انسان در قرآن،ص۳۴۲٫

[۳۹] سرچشمه اندیشه،ص۸٫

[۴۰] مهر استاد، ص۱۷۵٫

[۴۱] سروش هدایت، ج۴،ص۲۴۲٫

[۴۲] همان،۲۴۳٫

[۴۳] همان،۲۴۴٫

[۴۴] سروش هدایت،ج۴، ص۶۸۵٫