موضوع غنا در روایات
بحث اصلی کشف و شناسایی معنای مستعمل فیه غنا در روایات است. غنا و سایر مشتقات این ریشه دهها بار در روایات استعمال شده است و با بررسی این کاربردها می توان فهمید که غنایی که متعلق حکم شرعی است چگونه صوتی است.
روایاتی که در آنها به موضوع غنا اشاره شده است از این قرار است:
- روایت کلینی که: ُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْأَحْمَرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا- وَ إِیَّاکُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْکَبَائِرِ- فَإِنَّهُ سَیَجِی‌ءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ «۸» الْقُرْآنَ- تَرْجِیعَ الْغِنَاءِ وَ النَّوْحِ وَ الرَّهْبَانِیَّهِ- لَا یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ
قرآن را با الحان عرب بخوانید نه با لحون اهل فسق و اهل کبایر. این روایت موضوع غنای حرام را مشخص کرده که لحن خاص اهل فسق و کبایر است و طبق این روایت، خواندن با لحن مخصوص به اهل فسق جایز نیست ولی با لحن متعارف مانعی ندارد. در ادامه روایت آمده که قرآن را با ترجیع غنا و نوح و رهبانیت نباید خواند و چنین ترجیعی همان لحن اهل فسق وکبیره است.
مفاد قسمت اخیر آن است که ترجیع دو گونه است یک ترجیعی که در غنا و نوح و رهبانیت- ترجیعی که در آهنگ های کلیسا استفاده می شده- که همین ترجیع موجب حرمت آنهاست و طبق قسمت اول روایت، این ترجیع غنایی همان لحن و سبکی است که مورد استفاده اهل فسق قرار می گیرد. پس این نکته مهم استفاده می شود که غنای موضوع حکم شرع صوت همراه با لحن و ترجیع اهل فسق است. از جمله «لایجوز تراقیهم» هم این حکمت قابل فهم است که استفاده از غنا در قران موجب می شود که تاثیر معنوی قران بر دل و روح انسان منتفی شود و تاثیر قرائت قران از حد گوش فراتر نرود.
- روایت ابی بصیر که می گوید: «وَ رَجِّعْ بِالْقُرْآنِ صَوْتَکَ- فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ یُرَجَّعُ فِیهِ تَرْجِیعاً.» بر این که ترجیع در قرآن خارج از مفهوم غنای ممنوع شرعی بوده و مذموم نیست تصریح کرده است.
- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ بِإِسْنَادِهِ یَعْنِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص زَادُ الْمُسَافِرِ الْحُدَاءُ وَ الشِّعْرُ- مَا کَانَ مِنْهُ لَیْسَ فِیهِ جَفَاءٌ «۷» (وَ فِی نُسْخَهٍ لَیْسَ فِیهِ حَنَانٌ) و در دیگری: خنا آمده است. اهل لغت حداء را از انواع غنا دانسته اند ولی مفاد روایاتی که حداء را زاد مسافر دانسته آن را از شمول غنای ممنوع شرعی خارج کرده است. البته ضبط جمله ذیل روایت روشن نیست و چند نسخه متفاوت در آن روایت شده است.
- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ مَشِیخَتِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَ مَا یَسْتَحْیِی أَحَدُکُمْ أَنْ یُغَنِّیَ عَلَى دَابَّتِهِ وَ هِیَ تُسَبِّحُ.
از این روایت فهمیده می شود که تغنی فقط به غنای در مجالس اختصاص ندارد.
- روایاتی که قول زور و یا زور را غنا دانسته است:
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ جَمِیعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اجْتَنِبُوا- قَوْلَ الزُّورِ «۷» قَالَ قَوْلُ الزور الغناء
وَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَرَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ لٰا یَشْهَدُونَ الزُّورَ «۲» قَالَ الْغِنَاءُ.
زور در لغت از زَوُرَ به معنای میل و انحراف است و به کذب و شهادت بناحق تفسیر شده و در روایات فوق مساوی با غنا دانسته شده و غنا بما هو غنا- نه برخی از اقسام آن را- مساوی با باطل و انحراف از حق معرفی کرده است. نکته قابل توجه این است که تساوی غنا و قول زور که به معنای قول باطل است تعبدی و بدون وجه نیست بلکه از این جهت است که غنا دارای تاثیر در دور کردن افراد از حق است. بنابر این، نتیجه می گیریم که غنای محرم شرعی امری است که -نه تعبداً- بلکه به لحاظ ماهیت و آثار خود تماماً موجب انحراف و میل و دوری از حق می باشد.
روایات دیگری هم که غنا را در حوزه و حیز باطل قرار داده و نیز آن را مساوی لهو قرار داده نیز همین نکته را بیان کرده است:
وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ الْخُرَاسَانِیَّ ع عَنِ الْغِنَاءِ وَ قُلْتُ- إِنَّ الْعَبَّاسِیَّ ذَکَرَ عَنْکَ أَنَّکَ تُرَخِّصُ فِی الْغِنَاءِ- فَقَالَ کَذَبَ الزِّنْدِیقُ مَا هَکَذَا- قُلْتُ لَهُ سَأَلَنِی عَنِ الْغِنَاءِ- فَقُلْتُ إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبَا جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- فَسَأَلَهُ عَنِ الْغِنَاءِ- فَقَالَ یَا فُلَانُ إِذَا مَیَّزَ اللَّهُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ- فَأَیْنَ یَکُونُ الْغِنَاءُ- فَقَالَ مَعَ الْبَاطِلِ فَقَالَ قَدْ حَکَمْتَ.
وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى الصَّوْلِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبِ «۲» عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبَّادٍ وَ کَانَ مُسْتَهْتَراً «۳» بِالسَّمَاعِ وَ یَشْرَبُ النَّبِیذَ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنِ السَّمَاعِ- فَقَالَ لِأَهْلِ الْحِجَازِ «۴» فِیهِ رَأْیٌ- وَ هُوَ فِی حَیِّزِ الْبَاطِلِ وَ اللَّهْوِ- أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ إِذٰا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرٰاماً «۵».
۲۲۶۰۸- ۱۵- «۲» وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْغِنَاءِ- وَ قُلْتُ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص رَخَّصَ- فِی أَنْ یُقَالَ جِئْنَاکُمْ جِئْنَاکُمْ حَیُّونَا حَیُّونَا نُحَیِّکُمْ- فَقَالَ کَذَبُوا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا لٰاعِبِینَ- لَوْ أَرَدْنٰا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا إِنْ کُنّٰا فٰاعِلِینَ- بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبٰاطِلِ فَیَدْمَغُهُ- فَإِذٰا هُوَ زٰاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمّٰا تَصِفُونَ «۳»– ثُمَّ قَالَ وَیْلٌ لِفُلَانٍ مِمَّا یَصِفُ رَجُلٌ لَمْ یَحْضُرِ الْمَجْلِسَ.
- روایت مهم دیگری که موضوع غنا را در شرع مقدس تبیین کرده و مهم ترین روایت در باب غنا محسوب می شود صحیحه محمد بن مسلم است:
َ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْغِنَاءُ مِمَّا وَعَدَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهَ وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ- لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ- وَ یَتَّخِذَهٰا هُزُواً أُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِینٌ-لقمان۶
۲۲۶۰۰- ۷- وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مِهْرَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْغِنَاءُ مِمَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ- لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ
در این روایت هم غنایِ موضوع حکم شرعی حدیث لهوِ اضلال کننده است و
غنا- بما هو و بتمامه- از آن جهت که لهو الحدیثی مضل است به آن وعده عذاب داده شده است.
- از روایات متعددی استفاده می شود که نوعی آوازه خوانی و خوانندگی حرفه ای در عصر متاخر از عصر پیامبر اکرم ص در میان مسلمانان که در اثر فتوحات هم به مال ومنال و رفاه و تجمل بسیار دست یافته بودند بوجود آمده بود. غالب این خواننده های حرفه ای کنیزان و یا غلامانی بودند که آنها را از کشورهای تازه فتح شده آورده بودند. روایاتی که درباره کسب مغنیات وارد شده و از تغنی کنیزان در حضور مردان و یا تغنی انها در مجالس جشن صحبت کرده روشن می کند که گسترش این پدیده در میان مسلمانان ائمه طاهرین ع را به شدت نگران کرده بوده و تلاشی سخت را برای جلوگیری از نفوذ این بیماری خطرناک در میان شیعیان دنبال کردند:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ فِی الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عُقْدَهَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حَزْمٍ فِی حَدِیثٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ الْغِنَاءَ- اجْتَنِبُوا الْغِنَاءَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ- فَمَا زَالَ یَقُولُ اجْتَنِبُوا الْغِنَاءَ اجْتَنِبُوا- فَضَاقَ بِیَ الْمَجْلِسُ وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ یَعْنِینِی.
وَ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: کُنْتُ أُطِیلُ الْقُعُودَ فِی الْمَخْرَجِ- لِأَسْمَعَ غِنَاءَ بَعْضِ الْجِیرَانِ قَالَ- فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لِی یَا حَسَنُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ- کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا «۲»– السَّمْعُ وَ مَا وَعَى- وَ الْبَصَرُ وَ مَا رَأَى- وَ الْفُؤَادُ وَ مَا عُقِدَ عَلَیْهِ.
۲۲۶۴۲- ۲- «۶» وَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَرَّازِ قَالَ: نَزَلْنَا بِالْمَدِینَهِ فَأَتَیْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَنَا- أَیْنَ نَزَلْتُمْ فَقُلْنَا عَلَى فُلَانٍ صَاحِبِ الْقِیَانِ- فَقَالَ کُونُوا کِرَاماً فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمْنَا مَا أَرَادَ بِهِ- وَ ظَنَنَّا أَنَّهُ یَقُولُ تَفَضَّلُوا عَلَیْهِ فَعُدْنَا إِلَیْهِ فَقُلْنَا- لَا نَدْرِی مَا أَرَدْتَ بِقَوْلِکَ کُونُوا کِرَاماً- فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ إِذٰا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرٰاماً
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ «۳» قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّى کُنْتَ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ عَرَفَ الْمَوْضِعَ- فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی کُنْتُ مَرَرْتُ بِفُلَانٍ- «۴» فَدَخَلْتُ إِلَى دَارِهِ وَ نَظَرْتُ إِلَى جَوَارِیهِ- فَقَالَ ذَاکَ مَجْلِسٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى أَهْلِهِ- أَمِنْتَ اللَّهَ عَلَى أَهْلِکَ وَ مَالِکَ «۵».
- ۷۵۹ وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ سَأَلَ رَجُلًا مِمَّنْ یَتَّصِلُ بِهِ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَرَّ بِی فُلَانٌ أَمْسِ فَأَخَذَ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی مَنْزِلَهُ وَ عِنْدَهُ جَارِیَهٌ تَضْرِبُ وَ تُغَنِّی فَکُنْتُ عِنْدَهُ حَتَّى أَمْسَیْنَا فَقَالَ ع وَیْحَکَ أَ مَا خِفْتَ أَمْرَ اللَّهِ أَنْ یَأْتِیَکَ وَ أَنْتَ عَلَى تِلْکَ الْحَالِ إِنَّهُ مَجْلِسٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى أَهْلِهِ الْغِنَاءُ أَخْبَثُ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْغِنَاءُ أَشَرُّ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْغِنَاءُ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ النِّفَاقَ- دعائم الاسلام
از این روایات متعدد می توان فهمید که برخی از مسلمانان متمول و مرفه تعداد زیادی از کنیزان آوازه خوان را نگهداری می کردند و با آنها مجالس سرگرمی ترتیب می دادند و با دعوت از دوستان خود محافل بزم و لهو می آراستند. برخی از شیعیان نیز که با این گروه دوستی داشتند در این مجالس شرکت می کردند و مورد عتاب و سرزنش امامان ع قرار می گرفتند.
برخی دیگر کنیزی خوش صدا و آشنا با فنون تغنی می خریدند و اوقاتی را با
شنیدن آواز دلربای آنان سرمی کردند. طبق گزارش های تاریخی برخی از صحابه و تابعین گاه به صورت مفرط به این کار اعتیاد پیدا می کردند که بیشتر ساعات روز وشب خود را به شنیدن این تغنیات سپری می کردند. روایاتی نیز در نهی و سرزنش چنین لهو سرگرم کننده ای و حرمت خرید و فروش کنیزان مغنی برای این کار وارد شده است:
عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنْ شِرَاءِ الْمُغَنِّیَهِ فَقَالَ قَدْ تَکُونُ لِلرَّجُلِ الْجَارِیَهُ تُلْهِیهِ وَ مَا ثَمَنُهَا إِلَّا ثَمَنُ کَلْبٍ وَ ثَمَنُ الْکَلْبِ سُحْتٌ وَ السُّحْتُ فِی النَّارِ.
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: أَوْصَى إِسْحَاقُ بْنُ عُمَرَ عِنْدَ وَفَاتِهِ بِجَوَارٍ لَهُ مُغَنِّیَاتٍ أَنْ نَبِیعَهُنَّ وَ نَحْمِلَ ثَمَنَهُنَّ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَبِعْتُ الْجَوَارِیَ بِثَلَاثِمِائَهِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ حَمَلْتُ الثَّمَنَ إِلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ مَوْلًى لَکَ یُقَالُ لَهُ- إِسْحَاقُ بْنُ عُمَرَ قَدْ أَوْصَى عِنْدَ مَوْتِهِ بِبَیْعِ جَوَارٍ لَهُ مُغَنِّیَاتٍ وَ حَمْلِ الثَّمَنِ إِلَیْکَ وَ قَدْ بِعْتُهُنَّ وَ هَذَا الثَّمَنُ ثَلَاثُمِائَهِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَقَالَ لَا حَاجَهَ لِی فِیهِ إِنَّ هَذَا سُحْتٌ وَ تَعْلِیمَهُنَّ کُفْرٌ وَ الِاسْتِمَاعَ مِنْهُنَّ نِفَاقٌ وَ ثَمَنَهُنَّ سُحْتٌ.
اما نوع دیگری از تغنی کنیزان در برخی روایات مورد نهی قرار نگرفته است:
۵۰۹۷ وَ سَأَلَ رَجُلٌ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع- عَنْ شِرَاءِ جَارِیَهٍ لَهَا صَوْتٌ فَقَالَ مَا عَلَیْکَ لَوِ اشْتَرَیْتَهَا فَذَکَّرَتْکَ الْجَنَّهَ
پاسخ دهید