کارگاه دوم روش‌های دانشنامه‌نویسی در روز پنجشنبه مورخه سوم بهمنماه ۹۴ در اتاق کنفرانس ریاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با حضور دکتر پاکتچی برگزار گردید که جلسه اول آن از ساعت ۸ صبح و با سخنان دکتر صفری به‌عنوان مدیر دانشنامه اهل‌بیت (ع) آغاز شد.
ایشان ضمن خوشامدگویی به حضار و خرسندی بابت تشکیل دوباره کارگاه روش‌های دانشنامه نویسی به بیان این نکته پرداختند که کارگاه ۲۴ ساعته‌ی گذشته به مسائل عمومی در مورد روش‌های نگارش مداخل دانشنامه‌ای گذشت؛ اما کارگاه دوم ویژه‌ی نویسندگان مداخل چهارده معصوم (ع) می‌باشد؛ چراکه این مداخل از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و به‌نوعی پیشانی این دانشنامه به‌حساب می‌آید. چنان‌که این مداخل خارج از چینش الفبایی بوده و در ابتدای مجلدات و در جلدی جداگانه به چاپ خواهد رسید. هرچند علاوه بر نویسندگان مداخل معصومان (ع)، اعضای هیئت‌علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت (ع) نیز به علت ارتباط عمیق دانشنامه با این پژوهشکده حضور دارند.
پس‌ازآن نوبت به دکتر پاکتچی رسید که صحبت‌های خود را آغاز کند. ایشان نیز ضمن ابراز خرسندی از بابت حضور مجدد در این جمع، ابراز امیدواری کرد که این جلسات برای حاضران سودمند باشد. همچنین وی تأکید نمود که تلاش من در این ساعات آن است که مباحث پیشِ‌رو تکرار مسائل مطرح‌شده در کارگاه قبل نباشد؛ هرچند در برخی موارد با ارجاع به گذشته، سعی در اتصال مطالب به همدیگر خواهیم داشت.
پس‌ازآن بود که دکتر پاکتچی به شرح مطالب خود برای ساعت نخستین این کارگاه پرداختند که بدین قرار است: جلسه ابتدایی به طراحی و مدیریت منابع اختصاص خواهد داشت؛ لذا مباحثی تا اندازه‌ای کلی ارائه خواهد شد و پس‌ازآن در جلسات آتی به بیان مطالب ویژه‌ی نگارش مداخل معصومان (ع) خواهیم پرداخت.
در کارگاه گذشته بحثی پیرامون گونه‌شناسی مقالات دائرهالمعارفی مطرح شد که مقالات را به چند قسم ازجمله جغرافیایی، مفهومی و یا شخصیتی تقسیم کردیم. طبیعتاً مقالاتی که با محوریت چهارده معصوم (ع) نگاشته می‌شوند، جزء مقالات شخصیتی هستند و با گونه‌های دیگر سروکاری نداریم. معمولاً در مقالات شخصیتی با دو رویکرد در دانشنامه‌ها روبرو هستیم. یک نوع از مقالات که از اتقان علمی بالاتری نیز برخوردار است، «دکترین محور» می‌باشد؛ یعنی بر محور آموزه‌ها و باورها استوار شده و صرفاً بر مبنای روند عادی زیستی یک نفر نخواهد بود.
در توضیح باید گفت که در بسیاری از موارد، به مقالات یا کتبی برمی‌خوریم که در مورد یک شخصیت نگاشته شده و صرفاً گزارش ثبت احوالی از او ارائه می‌دهند. ازجمله این‌که وی، کِی و کجا متولد شده و پدر و خاندان او چه کسانی بودند؟ مسافرت‌ها و اساتید و شاگردان او از چه قرارند؟ و اطلاعاتی ازاین‌دست. این نگاشته‌ها اصلاً به مخاطب خود نمی‌گویند که این فرد چگونه فکر می‌کرد و مبنای تفکری او چه بود و اساساً فرد به چه خاطر از اهمیت برخوردار است. این آثار که به نوشته‌های «شرح‌حالی» و «بیوگرافی» شهره‌اند، از ارزش علمی پایینی برخوردارند.
بنابراین مقالات شخصیتی زمانی ارزشمند خواهند بود که به سراغ دکترین رفته و شرح‌حال را به‌صورت فشرده بیان دارند و تأکید آن‌ها بر آموزه‌ها و عملکرد علمی یک نفر باشد و پاسخ دادن به این سؤال که چرا این فرد مهم است. چراکه در غیر این صورت، شرح‌حال در اکثر افراد وجود دارد و گزارش آن از اهمیت خاصی برخوردار نیست.
در مورد ائمه (ع) نیز از باب حدیث «کونوا لنا زینا» باید بهترین مقالات نگاشته شود و به زیباترین شکل ممکن، آموزه‌ها و افکار و تعالیم معصومان (ع) بازتاب یابد؛ اما واقعیت آن است که عدم شناخت کافی از ویژگی‌های تعلیمی و معنوی ائمه (ع) سبب شده است تا مقالاتی که در مورد شخص رسول خدا (ص) تا امام هادی (ع) و دیگر ائمه (ع) نگاشته می‌شود، صرفاً یک اثر شرح‌حالی باشد و خود شاهدیم که در سالیان اخیر این رویکرد سبب شد تا مسائل بسیاری در ایران و خارج از مرزها ایجاد شود و به نگاهی وهن‌آمیز در مورد معصومان (ع) منجر گردد.
لذا همه‌ی ما در این میان مسئول هستیم. به‌عنوان‌مثال در زمان کنونی آیا آثار مرتبط با امام هادی (ع) تا چه‌اندازه فراتر از اطلاعاتی از قبیل شرح‌حال، معجزات و فضائل و مناقب است؟ آیا به این مسئله پرداخته می‌شود که ایشان چه آموزه‌هایی داشتند و اساساً چه حرفی برای گفتن داشتند؟ که درنهایت خواننده احساس کند با فرد بزرگی مواجه شده است؟!
من در تأیید سخنان دکتر صفری و در باب اهمیت مداخل معصومان (ع) باید عرض کنم که خواننده دانشنامه اهل‌بیت (ع) نیز انتظار دارد که مقالات اهل‌بیت (ع) درنهایت دقت و وزانت باشد. هدف این جلسات نیز تقویت این رویکرد است. البته باید اذعان کرد که گاهی اوقات نگارش چنین مقاله‌ای بسیار سخت است. بگذارید من از تجربه خود برای شما در این موضوع بگویم.
زمانی که در دائره‌المعارف بزرگ به من پیشنهاد شد تا مقاله امام صادق (ع) را بنویسم، چندان از این مسئله واهمه نداشتم. چراکه در مورد این امام همام به‌عنوان مؤسس مذهب جعفری، مطالب فراوانی وجود دارد و بسیاری از آموزه‌ها و مباحث ایشان را منابع فراوانی به ثبت رسانده‌اند؛ اما هنگامی‌که نگارش مقاله امام حسن عسکری (ع) به بنده محول شد، اوضاع بسیار متفاوت بود. در ابتدا واقعاً از پذیرش این موضوع نگران بودم؛ چراکه می‌خواستم مقاله‌ای دکترین محور در مورد این معصوم (ع) بنویسم؛ اما آیا منابع کافی برای نگارش این اثر وجود داشت؟ هرچند با کمک خداوند متعال و یاری اهل‌بیت (ع) این مقاله به چاپ رسید؛ اما در ادامه به این نکته خواهم پرداخت که چگونه توانستیم این مقاله را بنویسیم و به ما اثبات شد که چگونه می‌توان در این حوزه کار کرد.
سپس استاد پاکتچی اسلایدی را به نمایش گزاردند که ساختار مقالات شخصیتی بر اساس مطالعات دکترین محور را معرفی می‌کرد. ایشان افزودند که فعالیت‌های علمی و آموزشی در این میان نقش محوری دارد و باید در این زمینه تلاش بیشتری کرد.
در ادامه جلسه، دکتر صفری به چالش اساسی در نگارش مداخل معصومان (ع) اشاره کردند و آن پاسخ به چیستی شخصیت آن بزرگواران است. این مسئله زمانی اهمیت فراوان‌تری خواهد داشت که بخواهیم به‌عنوان نویسندگان «درون‌گروهی» به این سؤال بنگریم. چراکه اهل‌بیت (ع) از نگاه ما، شخصیت‌های ویژه‌ای بوده و دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی چون عصمت، علم خاص و … هستند. لذا با انسان‌های معمولی تفاوت‌های چشمگیری دارند؛ بنابراین رویکرد ما به چنین شخصیت‌هایی – با ویژگی‌هایی که مکتب برای آن‌ها برمی‌شمارد – باید چگونه باشد؟
دکتر پاکتچی ضمن تأیید سخنان دکتر صفری در چالشی بودن بحث در مورد معصومین (ع) ابراز داشتند که یکی از چهار جلسه امروز به همین بحث اختصاص خواهد داشت و چگونگی تعامل میان کلام و تاریخ را در این موضوع تبیین می‌کنیم. چراکه از طرفی باید به‌عنوان یک نویسنده‌ی شیعه به دفاع از باورهای کلامی خود بپردازیم و از سوی دیگر مقاله‌ی ما قابل‌پذیرش برای مخاطبان گوناگون باشد.
سپس استاد با اشاره به موضوع این جلسه یعنی طراحی و مدیریت منابع، به طرح مقالات معصومانی (ع) پرداختند که تا به امروز در مجموعه مجلدات دائره‌المعارف بزرگ فارسی و یا انگلیسی به چاپ رسیده است. ایشان سخنان خود این‌چنین ادامه دادند: برخی از این مقالات معصومان (ع) به قلم بنده بوده و برخی محصول کار جمعی است اما طراحی همه این مقالات را خودم انجام داده‌ام.
البته تمام این مقالات چاپ‌شده و مسائل تازه‌ای نیستند؛ اما هدف من از نشان دادن طرح آنان، امکان مقایسه آن‌ها با یکدیگر است. تأکید می‌کنم که استفاده از الگوهای کلیشه‌ای در شرح‌حال معصومین (ع)، نتیجه‌ی خوبی به همراه نخواهد داشت و هر معصوم (ع) از یک جنبه‌ی خاص اهمیت دارد؛ بنابراین استفاده از نسخه‌های یکسان در اینجا مناسب نیست.
در ادامه یکی از حضار سؤال کرد: با خصوصیات مشترک معصومان (ع) که در قرآن و سنت و ادعیه آمده است، چگونه برخورد می‌کنید؟ استاد در پاسخ اظهار داشت که اگر مراد شما از خصوصیات مشترک، باورهای کلامی ما از اهل‌بیت (ع) شامل عصمت و علم غیب و امثال آن باشد که در جلسه‌ی دیگری پیرامون آن بحث خواهیم کرد. چنان‌که خصوصیات مشترک بین تمام معصومان (ع) می‌تواند در مدخلی به نام «اهل‌بیت (ع)» بیاید که با این کار از تکرار این موارد در هر معصوم (ع) اجتناب می‌کنیم؛ اما زمانی که در تاریخ به تفاوت عملکردهای ائمه (ع) در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و رفتاری و … برخورد می‌کنیم، آن را مبنایی ندانسته و بلکه به سبب بافت‌های متعدد فرهنگی و شرایط متفاوت زمانی و مکانی آن‌ها می‌دانیم.
درهرحال به هنگام طراحی مقالات معصومان (ع) باید به این نکته توجه داشت که اهمیت هر معصوم (ع) در فضای فکری اسلام و تشیع از چه منظر می‌باشد. اگر این مسئله به‌درستی درک شود، می‌توانیم برنامه‌ریزی مناسب‌تری برای پرداختن به آن منظر در مقاله امام داشته باشیم
در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی مبنا بر این بوده است که معرفی یک معصوم (ع) از دیدگاه «شیعیان امامی» تنها یک بخش از مقاله باشد. چنان‌که به معصومان (ع) از دیدگاه اهل سنت و یا دیگر مذاهب شیعه مانند زیدیان نیز در صورت لزوم خواهیم پرداخت. حتی نگاه مستشرقان نیز در مورد یک امام بررسی شده است
در اینجا می‌توان مقاله امام علی بن ابی‌طالب (ع) در دائره‌المعارف بزرگ را مشاهده می‌کنید که البته این مقاله در ورژن انگلیسی دائره‌المعارف به چاپ رسیده است. هرچند مقاله فارسی این امام با حجمی یک و نیم برابری آماده شده و به سبب نرسیدن مجلدات به حرف «عین» به چاپ نرسیده است.
این مقاله حدوداً ۱۰۰ صفحه‌ای، با عنوان «Name and Titles» آغاز می‌گردد که به نام‌ها و القاب حضرت اشاره می‌کند که به‌عنوان یک بحث شرح‌حالی در آغاز مقاله آمده و بسیار کوتاه است. فصل دوم «Biography» بوده و اختصاص به شرح‌حال امام دارد. در اینجا نباید خرده گرفت که قرار بود مقاله‌ای دکترین محور و نه شرح‌حالی ارائه شود. این موضوع کاملاً درست است که مقاله باید دکترین محور باشد؛ اما این بدان معنا نیست که باید شرح‌حال یک فرد به‌کلی حذف شود؛ بلکه نباید تمام حجم مقاله به این موضوع اختصاص یابد. چراکه از بیان اطلاعات شرح‌حالی گریزی نیست؛ ولی تنها یک بخش از دوازده بخش مقاله به این موضوع اختصاص یافته است.
لذا در این قسمت، حوادث دوران حضرت امیر (ع) به‌اختصار خواهد آمده است و تا حد ممکن از شیوه ارجاع استفاده شده است. بدین معنا که شهرها و جنگ‌ها و حوادث مهم مرتبط با حضرت که مدخلی مستقل دارند، به‌صورت مختصر در اینجا ذکر شده و اطلاعات تفصیلی به مدخل مربوطه ارجاع شده است. اساساً در دائره‌المعارف، همه مطالب در یک مدخل جمع نمی‌شود و هنر دائره‌المعارف نویسی در توزیع مناسب مطالب در مقالات گوناگون است. همچنین باید گفت که ما قصد نگارش یک کتاب در مورد حضرت امیر (ع) را نداریم؛ بلکه هدف نگارش یک مقاله دائرهالمعارفی در مورد این امام است که رعایت اختصار در آن بسیار مهم است.
بخش سوم «Caliphate» – خلافت – است. این بحث ازآن‌جهت به یک عنوان مستقل تبدیل شده است که از مباحث اساسی در هنگام گفتگو پیرامون امیر مؤمنان (ع) است. چراکه حضرت در جامعه‌ی شیعه و اهل سنت با این عنوان شناخته می‌شود. لذا مسئله خلافت از شرح‌حال برون آمده و ذیل یک عنوان مستقل بحث شده است. همچنان که این عنوان همراه با بار ایدئولوژیک خاصی است و حتی در اهل سنت نیز امام به‌عنوان «خلیفه چهارم» شناخته می‌شود. از سوی دیگر حضرت به‌عنوان تنها امامی که خلافت مستقر داشتند (هرچند امام حسن (ع) ۶ ماه خلافت کرد؛ اما این زمان در حال نزاع با معاویه گذشت و به خلافت مستقر برای آن حضرت بدل نشد) عملکردی را از خود به‌جای گذاشتند که متفاوت از سایر معصومان (ع) بوده و لازمه‌ی یک امام حاکم می‌باشد.
بخش چهارم اختصاص به حوزه‌ی معارف دینی داشته و با عنوان «Quran and hadith Sciences» به دنبال تبیین جایگاه حضرت امیر (ع) در علوم قرآن و حدیث است. ایشان جایگاه والایی در علوم قرائت، تفسیر و همچنین تقسیمات علوم قرآن داشته است و این‌چنین شهرت دارد که مطالب رساله مشهور به «تفسیر نعمانی» از امام علی (ع) است. امام در حوزه حدیث نیز از جایگاه والایی برخوردار است و حتی در میان منابع حدیثی اهل سنت به‌عنوان یکی از «مُکثِرین» حدیث بوده و بخش مهمی از مسند احمد بن حنبل به احادیث حضرت امیر (ع) اختصاص دارد. این مسئله تا جایی پیش رفته است که در اهل سنت و شیعه، آثاری به جمع‌آوری احادیث حضرت امیر (ع) پرداخته‌اند که می‌توان به «غررالحکم» و «نهج‌البلاغه» و امثال آن اشاره کرد.
لازم به ذکر است که این فصل را شاید نتوان در طراحی مداخل برخی از معصومان (ع) به‌عنوان بخشی مستقل در نظر گرفت؛ چراکه به‌عنوان‌مثال از ائمه متأخر (ع) اقوالی در مورد قرائت ثبت نشده است؛ درحالی‌که حضرت امیر (ع) هم به‌عنوان اولین جمع کننده مصحف شریف بوده و حتی در میان اهل سنت، مصحفی به ایشان منسوب است. چنان‌که کتاب «المصاحف» از «ابن ابی‌داود سجستانی» از اثری به نام «مصحف امام علی (ع)» یاد می‌کند. این در حالی است که در مورد سایر ائمه (ع)، چنین مطالبی در تاریخ شیعه و اهل سنت ثبت نشده است.
در این زمان دکتر صفری سؤال کردند که آیا در اینجا «انسجام میان‌فصلی» برقرار است یا خیر؟ دکتر پاکتچی در جواب به الگوی دائره‌المعارف‌های انگلیسی‌زبان اشاره کردند که در آن‌ها چنین الگویی وجود ندارد. هرچند در برخی مقالات معصومان (ع) به زبان فارسی، این مسئله رعایت شده است.
بخش پنجم با عنوان «Theological Doctrines» به باورهای کلامی و عقاید نقل شده از حضرت اختصاص دارد. این بخش ممکن است با طرح بسیاری از معصومان دیگر (ع) مشترک باشد؛ زیرا از آنان هم مطالب بسیاری در مورد مسائل کلامی و عقایدی نقل شده است.
البته این بخش همانند برخی از فصول دیگر از دو زیرمجموعه تشکیل شده است که قسمتی به باورهای کلامی منقول از خود حضرت خواهد پرداخت و بخش دیگر به جریان‌هایی اختصاص دارد که در حوزه‌ی کلام، منتسب به امام بوده و یا نگاه خاصی به امیر مؤمنان (ع) دارند. لذا در اینجا از فرقه‌ها و جریان‌های غالی در مورد امام نیز یاد می‌شود.
بخش ششم «Mysticism» به تصوف و نسبت میان تصوف و عرفان با امام علی (ع) می‌پردازد. هرچند شاید در فضای شیعیان امامی این بحث چندان مهم نباشد؛ اما در میان صوفیان این نسبت بسیار جدی است و آنان سلسله ذهبیه را از طریق امام علی (ع) به پیامبر (ص) متصل می‌کنند و بسیاری از جریان‌های تصوف سرسلسله خود را به امیرالمؤمنین (ع) می‌رسانند. لذا بر اساس نگاه فرامذهبی ما، از این مسئله با یک عنوان مستقل یاد شده است. این موضوع در مورد سایر معصومان (ع) با تیتری مستقل وجود نخواهد داشت؛ زیرا چنین ارتباطی بین تصوف و آنان وجود ندارد.
البته برخی از بخش‌ها در این میان به علت محدودیت حجم مقاله حذف شده‌اند که می‌تواند در دانشنامه اهل‌بیت (ع) بدان پرداخته شود و آن موضوع «اصناف» است. ما در تاریخ به برخی از صنف‌ها برخورد می‌کنیم که کل صنف خود و یا برخی از آموزه‌های صنف خود را به‌نوعی به امام علی (ع) منتسب می‌کنند که مناسب است از این موضوع یاد شود.
بخش هفتم با عنوان «Jurisprudence» به فقه اختصاص دارد و جایگاه امیر مؤمنان (ع) در فقه را بررسی می‌کند. بخش هشتم با نام «Judicial Decisions» دربرگیرنده‌ی قضاوت‌های حضرت است. علت انتخاب این مسئله با عنوان تیتری مستقل ازاین‌جهت بوده است که قضاوت‌های حضرت در طول تاریخ بسیار مهم تلقی شده و آثار مستقلی در این زمینه نگاشته شده است اما در مورد سایر ائمه (ع) چنین موضوعی وجود ندارد.
بخش نهم فتوت و جایگاه امیرالمؤمنین (ع) در جریان‌های فتوت و جوانمردی است. بخش دهم که به نظر می‌رسد در دانشنامه اهل‌بیت (ع) جایگاه زیادی برای سرمایه‌گذاری خواهد داشت، اختصاص به امام علی (ع) و ادبیات فارسی و ادبیات عامیانه دارد. باید اذعان کرد که در هنگام طراحی این مدخل، قصد ما این بود که جایگاه امام علی (ع) در ادبیات زبان‌های دیگر ازجمله عربی، ترکی و اردو را نیز بررسی کنیم؛ اما با توجه به محدودیت حجم و فقدان نویسنده، از این موضوعات صرف‌نظر کردیم.
بخش یازدهم اختصاص به جایگاه امیر مؤمنان (ع) یا موارد منسوب به امام مانند ذوالفقار در هنر اسلامی دارد. ما در اینجا به موارد زیادی در قرون مختلف برخورد کردیم که نشان می‌دهد امام از جایگاه رفیعی در هنر اسلامی برخوردار بوده است.
البته احادیث مسلسله و یا مصحف‌های منسوب به حضرت در این مقاله نیامده است که مناسب است شما به آن در مدخل امام علی (ع) بپردازید. استاد صفری نیز ضمن تأیید اهمیت این موضوع، اظهار داشتند که این بخش‌ها در عنوانی با نام «میراث علمی امام» با رویکردی گونه‌شناسانه خواهد آمد.
در بخش دوازدهم حرم نجف موردبحث قرار می‌گیرد که اگر حجم مقاله این اجازه را به ما می‌داد، در مورد سایر مکان‌های منسوب به حضرت مانند مزار شریف در افغانستان و یا قدمگاه‌های منسوب به امام در مکان‌های مختلف بحث می‌کردیم.
در مورد حجم مقاله نیز باید گفت هرچند یک اثر دائرهالمعارفی لزوماً با اختصار شناخته نمی‌شود و به عبارتی تفاوت مقاله‌ی دائرهالمعارفی با مقاله‌ای دیگر تنها در حجم نیست؛ اما نباید از خاطر برد که برای هرکدام از مداخل لازم ست الگوی مشخصِ پیشینی وجود داشته باشد و از ابتدا حجم خاصی برای هر مدخل و همچنین کل مداخل معصومان (ع) در نظر گرفته شود. همچنان که واگذاری تعیین حجم به نویسنده نیز امر صحیحی نیست. چراکه ممکن است نویسندگان از نگاه جامع و کلان نسبت به کل دانشنامه برخوردار نباشند. همچنین ازآنجاکه روش نویسندگان با یکدیگر در ایجاد و تفصیل مختلف است؛ مداخل گوناگون و یا بخش‌های مختلف یک مدخل که نویسندگانی متفاوت دارد، از عدم توازن حجمی برخوردار شده و این موضوع به نام دانشنامه، سیاست‌های آن و مدیران مجموعه نوشته خواهد شد. البته انعطاف ۲۰ درصدی از حجم پیش‌بینی‌شده اولیه قابل‌پذیرش است.
در ادامه مناسب است که سرفصل‌های مدخل امام حسن (ع) را که در جلد بیستم دائره‌المعارف فارسی منتشر شده، با هم مرور کنیم.
همچنان که در این تصویر دیده می‌شود، بخش «نام‌ها و القاب» و همچنین «زندگی حضرت» به‌مانند دو بخش ابتدایی مقاله امام علی (ع) است؛ اما در اینجا فصل سومی با نام «ابعاد زندگی» ایجاد شده که خود به زندگی حضرت در عهد خلفای راشدین، خلافت امام و زندگی ایشان از صلح تا وفات تقسیم می‌گردد.
چنان‌که «ابعاد شخصیت» امام در این مقاله به عنوانی مستقل تبدیل شده که حاوی مباحث «سیره» آن حضرت می‌باشد؛ اما چنانچه ملاحظه شد، در مقاله امام علی (ع)، مطالب مرتبط با سیره در بخش‌های مختلف توزیع شده و از آن با تیتری جداگانه یاد نشده بود. چنان‌که آموزه‌های دینی امام نیز به علت اندک بودن منابع در یک فصل جمع شده و با شیوه «اصتیادی» به دنبال یافتن رویکردهای علمی حضرت در مباحث گوناگون هستیم.
در این بخش نمی‌توان از شیوه‌های معمول در تقسیم و رده‌بندی علوم استفاده کرد و جایگاه امام در کلام، فقه و امثال آن را بررسی نمود؛ – چنان‌که این کار به علت فراوانی منابع در مورد مقاله امام علی (ع) اعمال شده است. – بلکه در این مقاله تحقیق میدانی وسیعی پیرامون احادیث معتبری که از امام نقل شده است، انجام گرفته و حجم وسیعی از احادیث کد گزاری و موضوع‌یابی شده است. لذا بر اساس اطلاعات آماری، موضوعاتی که امام اهتمام بیشتری بدان‌ها داده‌اند، به‌عنوان تیتر قرار گرفته است و بقیه علوم به علت حجم اندک احادیث به‌عنوان فصل مستقلی ذکر نشده است.
دیدگاه فرق و مذاهب گوناگون به امام حسن (ع)، فصلِ مستقل دیگری است که شامل مباحث گوناگون ازجمله دیدگاه‌های کلامی راجع به تنزیه امام حسن (ع) در مسئله صلح است. جایگاه امام در ادبیات فارسی و معرفی آثاری که در مورد امام حسن (ع) نوشته‌شده، به‌عنوان بخش‌های پایانی این مقاله در نظر گرفته شده است. هرچند در این مقاله قرار بود که جایگاه امام حسن (ع) در ادبیات عامه مسلمین بررسی شود که به علت عدم یافتن به‌هنگام نویسنده در این مورد، این بخش حذف شد. البته این موضوع در مقاله امام حسین (ع) با عنوان مستقلی تدارک گردید.
دکتر پاکتچی در انتهای جلسه، طرح مقاله امام حسین (ع) را هم به نمایش گذاشتند که این بخش نیز در جلد بیستم دائره‌المعارف بزرگ چاپ شده است.
ایشان در توضیح این طرح افزودند: طراحی مدخل امام حسین (ع) قرابت زیادی به طرح امام حسن (ع) دارد که به سبب شباهت وضیعتی و بافتی این دو امام به یکدیگر است. هرچند در اینجا قسمتی با نام «ابعاد بازتاب یافته در روزگار پسین» اضافه شده است که با توجه به تأثیرات عمیق واقعه‌ی عاشورا در زمان‌های بعدی است. البته تغییراتی در بخش‌های دیگر نیز به وجود آمده که با توجه به تفاوت منابع در این زمینه می‌باشد. چنان‌که واقعه‌ی کربلا سبب شده است که امام، حضور گسترده‌تری در ادب فارسی داشته و قیام ایشان تأثیرات فرهنگی فراوانی در طول قرون بعدی از خود به‌جای بگزارد. عناوین فصول بعدی نیز بیانگر تفاوت‌های مدخل امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌باشد.
پاسخ دهید