دوره های کلامی

دوره کلام شیعی

۱ – شیخ صدوق (۳۸۶)، اعتقادات، المؤتمر العالمی للشیخ المفید

اعتقادات، کتاب مختصری (۱۲۶صفحه) در ۴۵ مسأله اعتقادی است. شیخ صدوق به صورت خلاصه به بررسی آیات و روایاتی استنباط اعتقاد در هر مسأله پرداخته است. مثلاً به مسأله عدل در یک بند و تنها با ذکر یک آیه بسنده شده است.

۲ – شیخ مفید(۴۱۳)، تصحیح اعتقادات الامامیه، قم، کنگره

این کتاب شرح و نقدی است عقلی- نقلی بر کتاب اعتقادات شیخ صدوق که بیشتر جنبه اخباری داشته است.

۳ – شیخ مفید(۴۱۳)، النکت الاعتقادیه، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید

این کتاب در واقع جزوه ای ۳۰ صفحه ای و منشوری از اعتقادات است. این کتاب پنج فصل دارد: معرفت خداوند، عدل، نبوت، امامت و معاد.

۴ – شیخ مفید (۴۱۳)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید

اوائل المقالات مشتمل بر ۱۵۶ مسأله کلامی است که بدون نظم رایج کتاب‌های کلامی در کنار هم تدوین شده‌اند.

۵ – شیخ مفید (۴۱۳)، الفصول المختاره، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید

این کتاب گلچینی است که سید مرتضی از کتاب‌های مجالس، العیون و امالی شیخ مفید جمع آوری کرده است. محتوای این کتاب مجموعه مباحثات و مناظرات شیخ مفید با علمای اهل سنت در اثبات اعتقادات کلامی شیعه است.

۶ – شریف مرتضی، (۴۳۶) الذخیره فی علم الکلام، قم، موسسه نشر اسلامی

سید مرتضی در این کتاب مفصل هرچند به توحید و معاد نپرداخته، اما افزون بر نبوت و امامت به مسأله تکلیف، قاعده لطف، نظام اصلح، قبح مفسده، امر به معروف، آلاء، ارزاق و آجال و مسائل دیگری پرداخته‌اند.

۷ – طوسی(۴۶۰)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء

پنج فصل اول این کتاب از توحید تا امامت تدوین شده و فصل آخر مشتمل بر عبادات است.

۸ – ابومنصور طبرسی(۵۴۸)، احتجاح، تهران، اسلامیه

این کتاب مجموعه‌ای جمع آوری شده از دفاعیات امامان از عقاید دینی است.

۹ – سدید الدین حمصى رازى‏ (اوائل قرن هفتم)، المنقذ من التقلید، مؤسسه النشر الإسلامی‏

حمصی این کتاب را در دو جلد مفصل در همه مسائل و ابواب کلامی تدوین کرده است.

۱۰ – نصیر الدین طوسی(۶۷۲)، تجرید الاعتقاد

بخش‌های نخست و پرحجم این کتاب در مسائل فلسفی است. اللهیات این کتاب از مهم‌ترین منابع کلامی شیعه است.

۱۱ – نصیر الدین طوسی(۶۷۲)، تلخیص المحصل، بیروت، دار الاضواء

این کتاب نقد کتاب محصل فخر رازی در بحث‌های هستی شناسانه، اعتقادات و سمعیات می‌باشد.

۱۲ – ابن میثم(۶۷۹)، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی

این کتاب در ۸ قاعده تنظیم شده است: تصور و تصدیق و راه‌های رسیدن به آن، احکام کلی معلومات، حدوث عالم، اثبات علم به صانع و صفات آن، افعال و اقسام آن، نبوت، معاد و امامت.

۱۳ – علامه حلی(۷۲۶)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، نشر اسلامی

کشف المراد مهم ترین شرح بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی است و همانند اصلش بخش مهمی از آن در تبیین مسائل فلسفی و هستی شناسی است.

۱۴ – علامه حلی(۷۲۶)، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت

این کتاب شامل معرفت شناسی، خداشناسی، نبوت، معاد، امامت، اصول فقه و فقه است. علامه حلی برای اثبات امامت و فضیلت حضرت امیر علیه السلام در این کتاب به ۸۴ آیه و ۲۷ روایت استناد کرده‌اند. علامه این کتاب را به سفارش الجایتو تدوین کرده بودند.

۱۵ – علامه حلی(۷۲۶)، نهایه المرام فی علم الکلام، قم، موسسه امام صادق

این کتاب در سه جلد منتشر شده است و بیشتر جنبه فلسفی دارد.

۱۶ – علامه حلی(۷۲۶)، الباب الحادی عشر، تهران، موسسه مطالعات اسلامی

این کتاب در واقع رساله‌ای بوده است که به عنوان باب یازدهم در تکمله کتاب منهاج الصلاح فی مختصر المصباح، (در عبادات و ادعیه، نوشته شیخ طوسی) از سوی علامه اضافه شده است.

۱۷ – علامه حلی (۷۲۶)، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت

این کتاب علامه شرحی است بر الیاقوت فی علم الکلام نوشته ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت. کتاب الیاقوت از نخستین کتاب‌های نوشته شده در علم کلام است.

۱۸ – فاضل مقداد(۸۷۶)، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی

چهار فصل اول این کتاب از احکام معلوم و موجود بررسی می‌کند و در ۸ فصل دیگر فصول کلامی از توحید تا امر به معروف تدوین شده‌اند.

۱۹ – فاضل مقداد(۸۷۶)، اللوامع الهیه فی مباحث الکلامیه، قم

نیمه نخست این کتاب مربوط به مباحث فلسفی است. متن از نیمه دوم با اثبات حدوث عالم و نیاز به محدث وارد بحث های کلامی می‌شود.

۲۰ – نورالله تستری(۱۰۱۹)، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبه ایه الله مرعشی نجفی

پس از آنکه علامه حلی کتاب نهج الحق و کشف الصدق را به درخواست الجایتو نوشتند، فضل الله امین، فرزند روزبهان، آن را در کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل، نقد کرد. قاضی شوشتری در احقاق الحق این نقد را پاسخ داده است.

۲۱ – صدرالدین شیرازی(۱۰۵۰)، اسرار الآیات، تهران، انجمن حکمت و فلسفه

این کتاب مشتمل بر هستی شناسی فلسفی و عرفانی و بررسی مسائل معاد است.

۲۲ – صدرالدین شیرازی(۱۰۵۰)، المبداء و المعاد

مباحث این کتاب در دو فصل الهیات (مبداء وجود، صفات خدا، افعال خدا) و معاد (مقدمات معاد، معاد جسمانی، معاد در نظر عرفان، علم به اخبار غیبی و حکمت عملی) تدوین یافته است.

۲۳ – فیاض لاهیجی(۱۰۷۲)، گوهرمراد، تهران، سایه

بعدها جناب فیاض (داماد و شاگرد ملاصدرا) محتوای این کتاب را در کتاب سرمایه ایمان، تلخیص و ساده سازی کردند. فیاض لاهیجی کتابی با عنوان شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام دارند که شرح بحث‌های فلسفی کتاب تجرید خواجه نصیرالدین است و در بخش کلامی ناقص است که یا تکمیل نشده و یا به دست ما نرسیده است.

۲۴ – فیض کاشانی(۱۰۹۱)، علم الیقین فی اصول الدین، قم، بیدار

مرحوم فیض یک دوره عقاید شیعه را در این کتاب را به روشی نقلی – عقلی به نگارش درآوردند.

۲۵ – محمد حسین مظفر(۱۳۸۱)، دلائل الصدق لنهج الحق، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث

این کتاب پاسخ دیگری است به کتاب ابطال الباطل فضل الله بن روزبهان که در نقد نهج الحق علامه حلی نگاشته شده است. این کتاب در شش جلد تدوین شده است. جلد اول مقدمه علامه مظفر و بررسی راویان غیرثقه اهل سنت است. جلدهای بعدی مطابق بحث های و شبهات ابن روزبهان پیش رفته. به این واسطه تمام شبهات به آیات و روایات در فضل حضرت نیز بحث و بررسی شده است.

دوره کلام معتزلی

۲۶ – قاضی عبدالجبار(۴۱۵)، شرح الاصول الخمسه، بیروت، دار احیاء التراث العربی

این کتاب در شرح اصول پنجگانه مکتب اعتزال: توحید، عدل، وعد و عید، المنزله بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر، تدوین شده است.

۲۷ – قاضی عبدالجبار(۴۱۵)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره، الدار المصریه

المغنی کامل‌ترین دوره بیان عقاید معتزلی است. البته اصل این کتاب بیست جلد بوده است که تنها چهارده جلد آن که در قاهره یافت شده است، چاپ شده است.

دوره کلام اشعری

۲۸ – ابوالحسن اشعری (۳۳۰)، اللمع فی الرد علی اهل الزیع و البدع، قاهره، الازهریه للتراث

اشعری با کناره گیری از کرسی درس جبائی، استاد معتزلی خویش، مؤسس رویکرد کلامی جدیدی شد. او در این کتاب که به اجمال نوشته شده است، نظر خویش را در ده مسأله کلامی که نظر متفاوتی داشته، بیان کرده است. این ده مسأله چنین‌اند: خدا و صفاتش، قرآن، اراده، رؤیت، قدر، استطاعت، عدل و جور، ایمان، وعد و وعید، امامت.

۲۹ – قاضی ابوبکر باقلانی، تمهید الاوائل

۳۰ – ابوحامد غزالی(۵۰۵)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه

این کتاب از نظر در ذات خدا شروع می شود و به صفات و افعال و نبوت و امامت منتهی می شود. از جمله مباحث این کتاب، بیان مذهب کسب اشعری در باب جبر و اختیار است.

۳۱ – فخرالدین رازی(۶۰۶)، المحصل، عمان، دار الرازی

فصل اول و دوم این کتاب در احکام معلومات و موجودات و فصل سوم در الهیات و فصل چهارم آن در سمعیات (نبوت، امامت، ایمان، معاد) تدوین شده است.

۳۲ – فخرالدین رازی(۶۰۶)، الاربعین فی اصول الدین

این کتاب دو جلدی از حدوث عالم تا امامت تدوین شده است.

۳۳ – سیف الدین آمدی (۶۲۳)، ابکار الافکار فی اصول الدین، قاهره، دارالکتب

این کتاب با تقدم مباحث معرفت شناسی آغاز شده است.

۳۴ – سیف الدین آمدی (۶۲۳)، غایه المرام فی علم الکلام، بیروت، دارالکتب العلمیه

نویسنده اشعری در فصل نهایی این کتاب عقیده شیعه در امامت را نقد کرده است.

۳۵ – سعد الدین تفتازانی(۷۹۳)، شرح المقاصد، قم، شریف رضی

این کتاب دوره‌ای کامل و مفصل از عقاید اشعری است که به سبک و عنوان بندی کتاب مواقف ایجی نگاشته شده است.

۳۶ – میر سید شریف الدین جرجانی(۸۱۶)، شرح المواقف، قم، شریف رضی

این شرح مهم‌ترین شرح به کتاب مواقف ایجی است. مواقف از مهم‌ترین کتاب‌های مذهب اشعری است. اشعریان چون خود را میانجی معتزله و اهل حدیث می دانسته‌اند، معمولاً نظرات هر دو دسته و افزون بر آن نظرات شیعه را نیز نقد و بررسی می کرده‌اند و از این رو کتاب‌هایشان جامع اعتقادات است.

دوره کلام ماتریدی

۳۷ – ابومنصور ماتریدی (۳۳۳)، التوحید، بیروت، دارالکتب العلمیه

ابومنصور، مؤسس مکتب کلامی ماتریدیه بوده است.

۳۸ – ابوالثناء حنفی ماتریدی، (قرن ششم) التمهید لقواعد التوحید، بیروت، دارالغرب الاسلامی

۳۹ – ملاعی قاری (۱۰۱۴)، شرح کتاب الفقه الاکبر، بیروت، دار الکتب العلمیه

این کتاب شرحی است بر کتاب فقه اکبر ابوحنیفه. از این جهت این کتاب شامل بر بحث‌های کلامی ابوحنیفه که پیشوای معنوی این مکتب محسوب می‌شود، نیز می‌باشد.

دوره کلام سلفی

۴۰ – ابن تیمیه، (۷۲۸) منهاج السنه النبویه

این کتاب نقد کتاب منهاج الکرامه علامه حلی است.

۴۱ – ابن تیمیه (۷۲۸)، العقیده الواسطیه: اعتقاد الفرقه الناجیه المنصوره الی قیام الساعه اهل السنه و الجماعه، ریاض، اضواء السلف.

این کتاب مختصر، خلاصه ای از اصول فکری ابن تیمیه در مسائل کلامی از توحید تا قضا و قدر است.

۴۲ – رشید رضا، مجموعه الرسائل و المسائل لابن تیمیه، لجنه التراث العربیه

در این کتاب مجموعه‌ای از رساله‌های مختلف کلامی و فقهی ابن تیمیه در ۵ جلد جمع آوری شده است.

کتاب‌های آشنایی با فرق کلامی

۴۳ – حسن بن موسی نوبختی(۳۱۰)، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء

۴۴ – ابوالحسن اشعری(۳۳۰)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان، فرانش شتاینر

۴۵ – عبدالقاهر بغدادی(۴۲۹)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم، بیروت، دار الجیل

۴۶ – محمد بن عبدالکریم شهرستانی(۵۴۸)، الملل و النحل، قم، شریف رضی

کتاب‌های کلامی تخصصی

توحید

۴۷ – صدوق (۳۸۶)، التوحید، قم، نشر اسلامی

این کتاب مجموعه روایات با موضوع توحید است که شیخ صدوق آنها را باب بندی کرده است. مطالعه این کتاب برای آشنایی با عمق جهان بینی توحیدی در مکتب اهل بیت بسیار مغتنم است.

نبوت

۴۸ – ابوحاتم رازی(۳۲۲)، اعلام النبوه، تهران، موسسه حکمت وفلسفه

در این کتاب به سبک مناظره از نبوت دفاع شده است. ابوحاتم، اسماعیلی مذهب بوده است.

۴۹ – سید مرتضی(۴۳۶)، تنزیه الانبیاء، قم، شریف رضی

محتوای این کتاب در اثبات عصمت انبیا و امامان به طور عام و پاسخ شبهاتی در مورد عصمت حضرت آدم، نوح، ابراهیم، یعقوب، یوسف، ایوب، محمد (ص)، امام علی، امام حسن، امام حسین و امام رضا علیهم السلام، می‌باشد.

۵۰ – ابوبکر بیهقی(۴۵۸)، دلائل النبوه، بیروت، دارالکتب العلمیه

بیهقی در این کتاب اعتقاد به نبوت را بر اساس روایات اهل سنت، تبیین کرده است.

۵۱ – فضل بن حسن طبرسی (۵۴۸)، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران، اسلامیه

طبرسی در این کتاب زندگی و فضائل اهل بیت را شرح داده است. او در این کتاب از منابع اهل سنت چون صحیح بخاری و مسلم نیز روایت نقل کرده است.

۵۲ – قطب راوندی(۵۷۳)، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسه امام مهدی

راوندی این کتاب را در تعریف معجزه و بیان معجزات پیامبر و اهل بیت تدوین کرده است.

امامت

۵۳ – ابوجعفر محمد اسکافی(۲۲۰)، المعیار و الموازنه، بیروت

اسکافی هرچند معتزلی است، ولی این کتاب را در اثبات فضیلت علی بن ابی طالب (ع) بر دیگر خلفا نوشته است.

۵۴ – ابوالحسن مسعودی(۳۶۴)، اثبات الوصیه للامام علی بن ابیطالب، قم، انصاریان

۵۵ – شیخ مفید (۴۱۳)، الاختصاص، قم، کنگره مفید

این کتاب در واقع کشکولی از عقاید، تاریخ، رجال و کلمات اهل بیت است. شیخ مفید در مقدمه نوشته‌اند: هدف من این بوده که شخصیت های برجسته اسلام را معرفی کنم. برخی از مهم‌ترین مطالب کتاب چنین‌اند: معرفی شاگران اهل بیت، بیان جریان‌های تاریخی صدر اسلام، بیان برخی از مناظره‌های اهل بیت، بیان خصائص و فضائل و معجزات اهل بیت و روایات تعیین امامان از سوی امامان پیشین.

۵۶ – شیخ مفید(۴۱۳)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید

شیخ مفید این کتاب را در زندگی و سیره اهل بیت نگاشته است.

۵۷ – شیخ طوسی، (۴۶۰) تلخیص الشافی، قم، محبین

این کتاب خلاصه الشافی فی الامامه سید مرتضی است. سید مرتضی کتاب شافی را در پاسخ به باب امامت کتاب المغنی قاضی عبدالجبار نگاشته است.

۵۸ – محمد بن جریر طبری(قرن پنجم)، دلائل الامامه، قم، بعثت

این کتاب در فضائل، مناقب، معجزات و نصوص دال بر وصایت امامان شیعه است.

۵۹ – محمد بن شهر آشوب مازندرانی، المناقب، قم، علامه

این کتاب در نقل فضایل پیامبر (ص) و امامان (به استثنای حضرت مهدی (عج)) می‌باشد.

۶۰ – علی بن عیسی اربلی(۶۹۳)، کشف الغمه

 نویسنده این کتاب را در باب زندگی و فضایل پیامبر و اهل بیت نگاشته است.

۶۱ – سید هاشم بحرانی(۶۷۹)، غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، بیروت، مؤسسه تاریخ العربی

این کتاب اثبات امامت خاصه حضرت علی (ع) است. ایشان فضایل حضرت را از به طور مستقل از منابع اهل سنت و شیعه گزارش داده‌اند.

۶۲ – علامه حلی(۷۲۶)، کشف الیقین فی فضائل امیر المومنین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد

علامه این کتاب را به سفارش الجایتو نوشته‌اند.

۶۳ – علامه حلی (۷۲۶)، منهاج الکرامه فی معرفه الامامه، مشهد، عاشورا

این کتاب نیز جز کتاب‌هایی است که علامه حلی برای الجایتو نگاشته شده است.

۶۴ – علامه حلی (۷۲۶)، الافین، قم، هجرت

مقصود از الفین تدوین هزار دلیل در اثبات امامت شیعی و هزار پاسخ به منکرین بوده است. البته علامه موفق به تکمیل نگارش هزاره دوم این کتاب نشده‌اند.

۶۵ – حر عاملی(۱۱۰۴)، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسه الاعلمی

این کتاب در اثبات امامت امامان دوازده گانه نگاشته شده است.

۶۶ – میر حامد حسین(۱۳۰۶)، عبقات الانوار، اصفهان، کتاب خانه امیر المومنین

میر حامد حسین این کتاب را در رد کتاب تحفه اثناعشریه (اثر عبدالعزیز دهلوی)، در اثبات مسأله امامت و با توجه به نصوص ولایت و فضائل حضرت علی (ع) در منابع اهل سنت نگاشته‌اند. اهمیت این کتاب نگارش آن توسط کتاب شناسی بی‌مانند است.

۶۷ – علامه امینی، الغدیر

الغدیر به صورت کشول وار، مفصل و با ارجاع به اسناد قدیمی و اهل سنت به مسائلی از جمله: داستان غدیر، دلالت حدیث غدیر، سند حدیث غدیر، شاعران غدیر، آیات در شان حضرت، روایات فضیلت حضرت، نقد شبهات، مطاعن خلفا و بنی‌امیه، نقد تهمت‌های وارد شده به شیعه و … پرداخته است. اخیراً این کتاب به صورت موضوعی نیز تدوین شده است.

مهدویت

۶۸ – محمد بن ابراهیم نعمانی(قرن چهارم)، الغیبه، تهران، صدوق

الغیبه جمع آوری روایات مربوط به حضرت حجت است.

۶۹ – شیخ صدوق(۳۸۶)، کمال الدین، تهران، اسلامیه

این کتاب روایی در دو جلد در موضوع مهدویت تدوین یافته است.

۷۰ – شیخ طوسی(۴۶۰)، کتاب الغیبه، قم، موسسه معارف اسلامی

این کتاب روایی در مورد غیبت امام زمان (عج) و مسائل آن تدوین یافته است.

معاد

۷۱ – نصیر الدین طوسی(۶۷۲) و دیگران، آغاز و انجام، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

این کتاب مجموعه‌ای از رساله‌هایی کلامی و عرفانی از خواجه نصیر و دیگران در باب مسائل معاد است.